‘Onze Struikelstenen-app is een levend project waardoor de verhalen niet verloren gaan’

Steeds vaker zien mensen Stolpersteine in de straten van Nederlandse gemeenten liggen. In al zeker tweehonderd gemeenten zijn deze messing steentjes gelegd op plaatsen waar ooit Joden hebben gewoond die in de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord. Zo kunnen mensen er over ‘struikelen’ en even stil staan bij het lot van deze Joden. Sinds begin dit jaar kent Nederland de app ‘Struikelstenen Gids’, waarop mensen de steentjes op hun smartphone kunnen vinden. Frank van Dijk van de Stichting 18 September ontwikkelde deze app samen met de Gravenstichting Brabant. Hij vertelt hoe het idee ontstond en wat hem als Stolpersteine-liefhebber beweegt.

Hoe bent u met Stolpersteine in aanraking gekomen?

“Ik woon en werk in Eindhoven. In 2011 waren we in onze stad klaar met het leggen van 274 struikelstenen. Vier jaar later kwam ik in contact met het fenomeen struikelstenen en ging ik op onderzoek uit. Zo kwam ik in contact met de Eindhovense initiators. Dat bleken twee oudere heren te zijn. Ze gaven mij een boek over de Eindhovense struikelstenen met de titel Zij waren onze buren. Door het te lezen ben ik erover gaan praten met mensen. Die zeiden: we hebben wel eens van Stolpersteine gehoord, we hebben ze wel eens gezien, maar we hebben ons niet gerealiseerd wat het zijn. Onder de jeugd waren de stenen al helemaal niet bekend. Het is vanuit onze Stichting 18 September, een herdenkingsstichting waarin ik actief ben, een van de kerntaken om iets met de jeugd te doen. Er was nog een verouderde website en er gebeurde niets meer met de struikelstenen. Zodoende hebben we toen een stap verder gezet.”

Hoe kwam u op het idee voor een app?

“In Duitsland ontdekte ik dat er al een app was. Die heet Stolpersteine Guide. Ik heb contact opgenomen met de ontwikkelaar. De app bleek samen met de West Deutsche Rundfunk [WDR. red] gemaakt te zijn. Hun doel was om verhalen te verzamelen en die in een radio-uitzending uit te zenden. Ik heb toen gevraagd of wij onze Eindhovense stenen ook in de Duitse app mochten zetten en dat was geen probleem. Graag wilden we een Nederlandse vertaling hebben, maar dat wilden de Duitsers niet wegens tijdgebrek en omdat de WDR het project nooit meer had doorgezet. Er bleek ook een groot geldgebrek te zijn. Vervolgens zijn we als Stichting verder gaan kijken om een app in eigen beheer te ontwikkelen.”

Hoe bent u te werk gegaan?

“Ik heb een bevriende ontwikkelaar gevonden en hij heeft ons geholpen om in Eindhoven een eerste versie te ontwikkelen. Daarin stonden alle Eindhovense struikelstenen, met de foto’s en verhalen. Toen die uitgerold was, begon ik me te verdiepen in struikelstenen in andere steden. Ik ontdekte dat er geen overkoepelend orgaan was en dat er veel lokale stichtingen en verenigingen zijn die zich met struikelstenen bezig houden. Die moeten en moesten allemaal het wiel zelf uitvinden. Aan de ontwikkelaar heb ik gevraagd: hoeveel werk kost het om de app om te bouwen naar heel Nederland? Het bleek niet moeilijk te zijn. Ook bleek het goed mogelijk om er wandelroutes aan de struikelstenen te hangen. Dat hebben we geïmplementeerd en zo is de app landelijk gegaan.”

Was het eenvoudig om al die struikelstenen te vinden?

“Voor het ontwikkelen van de nationale app namen we contact op met Günter Demnig, de kunstenaar die de Stolpersteine bedacht en zelf legt. We vroegen hem om de gegevens over de stenen aan te leveren, maar hij kon ons niet helpen. Wereldwijd liggen er meer dan 70.000 struikelstenen, maar hij heeft het nooit bijgehouden waar die precies liggen. Ik vermoed dat Demnig nooit heeft verwacht dat het zo’n groot succes zou worden en dat hij daardoor geen archief heeft opgebouwd. Ik schrok daar toen erg van en dacht: dit kan niet waar zijn! Waarschijnlijk schrok Demnig ook, want eind vorig jaar heeft hij iemand aangetrokken die de registratie van de Stolpersteine in Duitsland voor zijn rekening gaat nemen.”

Jullie moesten het dus helemaal zelf doen?

“Uiteindelijk zijn we zelf aan de slag gegaan. We hebben een overzicht gemaakt van alle Nederlandse Stolpersteine-organisaties en bijbehorende gemeenten. De app is begin dit jaar gelanceerd en het verzamelen loopt nog. Op dit moment hebben we bijna tweehonderd gemeenten bij elkaar. We staan met veel organisaties in contact voor meer informatie over de stenen. In gemeenten waar vrij weinig stenen liggen, ontdekten we dat organisaties meestal niet langer bestaan. Soms zijn de initiatiefnemers zelfs overleden. Daar schrok ik ook van.”

Trof u nog meer verrassingen aan?

“Vrijwel iedere geregistreerde steen correspondeert met de database van de site Joods Monument, waar alle slachtoffers van de Sjoa digitaal in staan en dat ook gelinked is aan Westerbork. Tijdens het verwerken van de lijsten kwamen we erachter dat de data op de geplaatste struikelstenen niet altijd overeenkwam met het Joods Monument. Het kan bijvoorbeeld zijn dat namen verkeerd zijn geschreven, dat er een tussennaam mist of dat de geboortedata onjuist zijn. Ongeveer zes procent van de namen op de stenen wijkt af van die op het Joods Monument. Ook hebben wij dertig procent meer stenen geregistreerd. En hoe noordelijker in Nederland ik kwam, hoe lastiger het werd om stenen te vinden. In Noord-Nederland worden ook relatief veel stenen gelegd voor niet-Joden. Dat kunnen communisten, verzetsmensen, homoseksuelen, of Sinti en Roma zijn. We moesten dus een sub-aanpassing in de app maken.”

Hoe ziet de app er nu uit?

“We hebben tot nu toe 7.420 struikelstenen in de app kunnen opnemen. Daarvan zijn er 7.003 Joods. Het gaat om ongeveer 99 procent van alle geplaatste stenen in Nederland. Als je de app opent, kun je een stad kiezen. Je kunt dan zoeken op namen, straten, locaties en de stenen zelf. Aan een locatie kunnen wij een verhaal hangen met een aantal foto’s. Per steen is er een persoonsfoto te zien. Op het moment dat die er niet is, gebruiken we een silhouet van een man, vrouw, jongen of meisje. Op het moment dat je een gemeente kiest, krijg je ook een stratenkaart van die gemeente te zien. Je kunt dan van bovenaf inzoemen op de messing steentjes. Daar kun je op klikken en die kun je openen. Daarnaast zijn er nog de wandelroutes. Gebruikers kunnen momenteel wandelen in Eindhoven, Stadskanaal en Aalten, maar we hopen natuurlijk dat daar nog meer gemeenten bij komen.”

Werken jullie samen met lokale organisaties?

“We bieden stichtingen en organisaties de mogelijkheid om kosteloos deel te nemen aan onze app. Ze krijgen dan een eigen inlog en kunnen hun eigen stenen beheren. Ze kunnen foto’s, verhalen en stenen toevoegen, maar ook wandelroutes definiëren. Tot dusver werken we met twintig clubs samen, maar er zijn naar schatting 150 organisaties in de breedste zin van het woord. We hopen dus dat meer organisaties zich bij ons willen aansluiten. De app is op dit moment pas 722 keer geïnstalleerd, dus we timmeren nog aan de weg.”

Ontneemt u hiermee niet de charme van het Stolpersteine-effect? (soms letterlijk struikelen over een glimmend steentje in de stoep, om vervolgens even stil te staan en te lezen).

“Misschien wel, maar aan de andere kant beweeg je mensen ook om op zoek te gaan naar nieuwe stenen. Daarnaast doen we dit om duidelijk te maken dat dat ene steentje waarover je struikelt, niet de enige is, maar dat er nog meer dan zevenduizend in Nederland liggen. Een van de doelen van onze stichting is om de verhalen en de struikelstenen te ontsluiten van de jeugd, want jongeren zitten de hele dag met hun nekje gebogen over dat schermpje. De mobiele telefoon is heilig, dus mede vandaar deze app.”

Klopt het dat stratenmakers de stenen omploegen als een straat open gaat of herzien wordt?

“Ja, dat is zelfs al gebeurd. Op het moment dat een gemeente de struikelstenen niet opneemt in zijn Geografisch Informatie Systeem [GIS] waar ook alle waterleidingen en stroomdraden in staan, dan ben je de klos als de straat wordt opengebroken. In Eindhoven zijn de steentjes wél opgenomen in het GIS en is er de regel dat er eerst wordt gezocht naar struikelstenen voordat de straat open gaat. Helaas heeft 86 procent van de gemeenten de struikelstenen niet in het GIS opgenomen. Je bent als gemeente dan afhankelijk van stratenmakers. Die moeten ze dan herkennen en er iets mee doen.”

Door de jaren heen zijn er ook wel eens Stolpersteine geroofd. Hoe kijkt u daar tegenaan?

“De roof van Stolpersteine is volledig verwerpelijk. Dieven denken dat het koper is, maar het is gewoon ordinair messing dat geen enkele waarde heeft. Wij communiceren daar ook over om bewustwording te kweken. Ik geloof overigens niet dat stenen geroofd worden vanuit antisemitische motieven. Een paar jaar geleden zijn er bij ons in Eindhoven twee gestolen. We hebben daar toen geen ruchtbaarheid aan gegeven, maar twee jaar daarna meldde een student zich bij ons. Die bleek ze te hebben in zijn studentenhuis. Blijkbaar was het een ludieke actie geweest. Wij hebben die stenen toen teruggekregen en gebruiken ze sindsdien als demonstratiestenen.”

De Stichting Herdenkingstenen Joods Alkmaar kiest er bewust voor om geen Stolpersteine bij Demnig af te nemen en om eigen steentjes te leggen. Wat vindt u hiervan?

“Je ziet dat organisaties steeds vaker tegen de lange productietijd en de relatief hoge productieprijs van Günter Demnig aanlopen. De wachttijd is momenteel minimaal twee jaar en een steentje kost op dit moment 120 euro per stuk. Vandaar dat sommige organisaties en gemeenten zijn overgegaan op het leggen van eigen stenen. Dat gaat soms om honderden stenen in één keer. Die onofficiële steentjes hebben wij nog niet allemaal in de app opgenomen, maar sinds kort hebben we al wel stenen uit Helmond opgenomen. Die zijn ook niet officieel. Wij vinden als stichting het gedachtegoed belangrijker dan het type steen. Iedere struikelsteen is er één.”

U staat op het punt om een volgende stap te maken. Wat staat er op stapel?

“We gaan proberen om de klokken gelijk te zetten met het Joods Monument, zodat de gegevens van struikelstenen van beiden met elkaar overeen komen. Verder willen we de web-interface aanpakken, zodat de app geïntegreerd kan worden op een gewone website. Dat doen we zodat andere struikelstenen-organisaties de data van de stenen kunnen implementeren in hun eigen site. Op die manier ontstaat er een netwerk. Ook willen we een Facebook- en Instagram-pagina beginnen met de naam Struikelstenen Nederland. Iedere dag kunnen we dan een persoon met een stukje tekst presenteren. Dat willen we doen om de verhalen levend te houden.”

Momenteel liggen ongeveer 7.500 officiële Stolpersteine en circa duizend andersoortige herdenkingstenen in de Nederlandse straten. Wat kan er nog bij en wanneer stopt het voor u?“

Een honderd procent belegging is een utopie. Toch blijft het voor ons een levend project met een database die wij niet verloren mogen laten gaan. Het stopt wat mij betreft pas als wij het als stichting niet langer kunnen doen. In dat geval willen we ervoor zorgen dat het registreren en presenteren gewaarborgd wordt door een andere organisatie zoals bijvoorbeeld het Joods Cultureel Kwartier.”

Lees ook:
Utrecht verdrievoudigt het aantal Stolpersteine
In Utrecht zijn 42 nieuwe Stolpersteine gelegd. De messing steentjes liggen in de stoep voor woningen waar Joden wonden die tijdens de Sjoa zijn vermoord. De Duitse kunstenaar Günter Demnig kwam naar de Domstad om de stenen te leggen. Samen met burgemeester Jan van Zanen (VVD) onthulde hij een twee stenen in de Mauritsstraat.