Hoe het komt dat Schindler’s List nog steeds een monument in de filmgeschiedenis is

Het is deze week precies 25 jaar geleden dat de Sjoa-film Schindler’s List in première ging. Om bij dit speciale moment stil te staan, wordt de film wereldwijd op 27 januari – vandaag, Holocaust Memorial Day – opnieuw in de bioscopen uitgebracht. Filmjournalist Nico van den Berg staat stil bij de betekenis van de film – toen en nu – en hoe groot de invloed ervan is geweest.

Toen in 1994, nu precies 25 jaar geleden, de Amerikaanse filmmaker Steven Spielberg – de man achter Jurassic Park en Indiana Jones – met een film over de holocaust kwam, waren de bedenkingen groot. Hoe kon de man die bekend stond als de entertainmentkoning van Hollywood nu een integere film maken over één van de meest gruwelijke gebeurtenissen uit de geschiedenis? Maar de vooraf wat sceptische recensenten waren bijna zonder uitzondering onder de indruk van de manier waarop Spielberg, zelf Joods, de Jodenvervolging en -vernietiging verfilmde, aan de hand van het waargebeurde verhaal van de ‘goede’ Duitse zakenman Oskar Schindler (gespeeld door Liam Neeson) die via zijn bedrijf meer dan duizend Joden wist te redden van een zekere dood.

Filmjournalist Peter van Bueren noemde het in de Volkskrant een ‘onverwacht on-sentimentele film’, terwijl NRC Handelsblad Spielberg zelfs als voorbeeld stelde: ‘Het maken van een speelfilm over de holocaust – de woorden op zich vormen al een volslagen idiote combinatie – is iets wat men misschien niet zou moeten ambiëren, want de werkelijkheid is altijd oneindig veel erger. Maar als die behoefte er dan toch is, dan moet het op de manier van Schindler’s List: streng, sober en gewetensvol’. Aldus filmcritica Antoinette Polak.

Ondanks alle media-aandacht was de film in Nederland slechts in zeventien bioscopen te zien, ondanks de grote naam van Spielberg. Een film van ruim drie uur over zoiets zwaars als de Holocaust, en dan ook nog in zwart-wit, daar moeten we de gemiddelde bioscoopbezoekers niet mee lastigvallen, moet distributeur Universal hebben gedacht. Alleen als Spielberg ook Jurassic Park zou maken, wilde de distributeur Spielbergs passie-project financieren. Begrijpelijk, want tot Schindler’s List lag er een taboe op het dramatiseren en naspelen van de Jodenvernietiging. Het was iets voor documentaires, met gedragen muziek en historici die op gedragen toon de verschrikkingen probeerden te duiden.

In 1985 probeerde de Franse filmmaker Claude Lanzmann met de ruim negen uur durende documentaire Shoah de Jodenvernietiging al op een andere manier te laten zien. Niet met de bekende archiefbeelden – in zijn ogen veel te triviaal – maar door interviews met Joodse overlevenden én met daders. Dat laatste maakte Shoah tot een zeer controversieel project. Dat de vermaakfabriek Hollywood dit gevoelige onderwerp zou gebruiken om er een commerciële film van te maken, werd ondenkbaar geacht. De Sjoa, daar bleef je als filmmaker vanaf. Helemaal toen de Amerikaanse miniserie Holocaust (1978) met bakken kritiek werd overladen. Het zegt alles over de macht en het doorzettingsvermogen van Steven Spielberg dat hij zijn Schindler’s List alsnog tegen de stroom in kon maken.

Zeven Oscars
Maar na de positieve ontvangst, het onverwacht grote succes aan de box office en de zeven Oscars die Schindler’s List kreeg – waaronder Beste Film, Beste Regie en Beste Scenario – draaide de huiver op slag om. Niet alleen maakte Schindler’s List de weg vrij voor andere films over dit tot dat moment onfilmbaar geachte onderwerp, het zorgde er ook voor dat Spielberg met de opbrengst van zijn film de Shoah Foundation kon oprichten. Deze stichting had als doel om zoveel mogelijk verhalen van oorlogsslachtoffers en andere betrokkenen vast te leggen. Niet alleen uit Joodse hoek, maar ook van homoseksuelen, Roma, Sinti en andere vervolgden. Tussen 1994 en 1999 werden 52.000 interviews opgenomen uit meer dan 60 landen. In Nederland werden zo ruim duizend gesprekken op video vastgelegd. Sinds 2006 is de stichting onderdeel van de Universiteit van Zuid-Californië. En de Nederlandse verhalen zijn ontsloten door het Joods Historisch Museum in Amsterdam. Los van de film is alleen al de educatieve waarde van Spielbergs stichting in de afgelopen 25 jaar van onschatbare waarde gebleken.

Zowel Schindler’s List als Spielbergs stichting zijn essentieel geweest in het ‘Holocaust bewustzijn’, zoals historicus Peter Novick dit noemt. Niet toevallig werd een jaar eerder het Holocaust Memorial Museum in Washington DC geopend. Blijkbaar was de tijdgeest rijp om via tentoonstellingen en films de holocaust te verbeelden. En er was bij een groeiend aantal betrokkenen de angst dat het uit het collectieve geheugen zou verdwijnen.

25 jaar later
Voor Spielberg is dit een extra reden om 25 jaar na de oorspronkelijke release de film opnieuw uit te brengen. Uit recente onderzoeken blijkt dat een derde van de Amerikanen het aantal omgebrachte Joden in de Tweede Wereldoorlog veel te laag inschat. En één op de drie Europeanen zegt weinig tot niets te weten over de Holocaust.

Ook maakt Spielberg zich grote zorgen over de opkomst van anti-semitisme. “Wanneer collectieve haat zich verenigt en industriële trekjes krijgt, dan volgt als vanzelf een nieuwe genocide,” zo zei de filmmaker in een recent interview met NBC . “Er staat nu meer dan ooit wat op het spel.” In de New York Times zette hij dit nog wat scherper aan: “Met deze nieuwe cyclus van haat wil ik opnieuw onder de aandacht brengen dat genocide overal waar een samenleving ontspoort weer de kop kan opsteken.”

Dat de film nog steeds voor controverse zorgt, bleek een paar weken geleden toen een Duitse bioscoop de rechts-nationalistische partij AfD vrijkaarten wilde geven voor de jubileumvertoning. De eigenaar van de bioscoop verdedigde de actie, door te zeggen dat het inderdaad provocerend bedoeld was, maar dat alleen mensen die kwaad in de zin hebben, zich hierdoor aangesproken voelen.

Het is door dit gepolariseerde klimaat dat de waarde Schindler’s List nog steeds iconisch is. Net als het rode jurkje van het Joodse meisje dat in de grauwheid van de film als nooit tevoren symbolisch oplicht.