Vakanties met Joden van Florence tot Volendam – column Chantal Suissa-Runne

Het is weer vakantietijd. Ondanks de recente stijgingen van het aantal Coronagevallen, lijkt het erop dat veel mensen zich weer opmaken voor een vakantie als vanouds. Voor mij betekent vakantie altijd tijd voor familie. Het is daarnaast de enige periode dat ik aan lezen toekom in de mate die ik eigenlijk het gehele jaar door van mezelf verwacht. De beste vakanties zijn voor mij altijd een combinatie van ontspanning en cultuur en vooruit aan dat ene sportieve kanotochtje wil ik ook wel meedoen. Verder staat er hopelijk lekker eten, drinken, zon en zwemmen op het menu. Tot zover niets bijzonders. Maar dan nu… Gaan we deze vakantie wel of niet jodelen?

Ik gooi het even in de Jonet groep… Is het normaal dat je bij ieder stadje dat je bezoekt op zoek gaat naar Joodse elementen of is dat een vreemde etnocentrische tik? Ik ga hier dan maar direct even te biecht, ik doe dat dus vrijwel altijd. Ik wil overal weten waar de oude Joodse buurt of de synagoge is of was, of er ooit Joden woonden en hoeveel en hoe het hen is vergaan door de geschiedenis heen. Als er niets Joods te vinden is ben ik toch altijd een beetje teleurgesteld en eigenlijk vind ik dat teleurstellend van mezelf. Maar deze tik of interesse, het is maar hoe je ernaar kijkt, heeft me tot hele bijzondere inzichten gebracht.

Florence
Zo bleek in Florence dat het Piazza della Repubblica met haar grote triomfboog de exacte locatie van het oude Joodse ghetto van die stad was. In 1571 gecreëerd door de invloedrijke De Medici familie. De poorten sloten eeuwenlang precies om middernacht. Toen Florence na de eenwording van Italië korte tijd de hoofdstad van dat land werd, werd het oude, drukke, rommelige ghetto met de grond gelijk gemaakt. Tegelijkertijd werd er een nieuwe prachtige synagoge gebouwd aan de rand van de stad in Spaans-Moorse stijl. Een synagoge die ik vele malen bezocht tijdens het jaar dat ik in deze stad studeerde. Er deed een verhaal de ronde over een violist die een eerbetoon aan het oude Joodse ghetto wilde brengen en daartoe boven op de triomfboog van het Piazza della Repubblica klom en als een ware fiddler on the roof een prachtig melancholisch muziekstuk ten gehore bracht. Of het waar is zal ik misschien nooit weten, maar iedere keer als ik op dat plein ben voor een kopje koffie, een bezoek aan de boekhandel of een Negroni drink op het dak van het warenhuis… kijk ik even naar boven en zie en hoor hem in gedachten spelen voor de Joden die daar eeuwen lang lief en leed deelden.

Volendam
Vorig jaar verbouwden we ons huis. Toen het tijdelijk echt niet meer bewoonbaar was, gingen we enkele weken in het Marinapark aan de Jachthaven te Volendam wonen. Dat was leuk, betaalbaar en voelde een beetje als vakantie. Natuurlijk ging ik weer op zoek naar “Joods Volendam”. Mijn vrienden moesten daar, terecht dacht ik, hartelijk om lachen. Zij kenden Volendam van een aantal zaken: Palingpop, drugs (schijnbaar kun je skiën op de coke die er rondgaat), Mona Keijzer, de veel voorkomende typische familienamen als Schilder en Jonk, foto’s in klederdracht en de PVV. Daar zit dus niks Joods bij. Maar wacht eens even… na het betere speurwerk stuitte ik op een stuk in het Noord Hollands Dagblad met als kop: “Veel Volendammers blijken Joods te zijn.”

Blijkbaar zijn er nogal wat Volendammers met ravenzwart haar. Dat werd altijd teruggebracht naar moren en gestrande Spanjaarden. Maar onderzoekers Dick Bond en Evert Sier stelden na acht jaar archiefonderzoek op zoek naar de oorsprong van Volendamse families, dat het om Joodse voorouders gaat. De oerfamilies mengden ook met andere migranten zoals Duitse seizoenarbeiders. Maar wat bleek? Joodse familienamen als Salomons veranderden in Volendam in Snoek en de Tavissen werden Tuyp. Familienamen als Sier veranderen wel vijf keer. Zo werden Tavissen ook omgedoopt tot Molen en Butter. ,,Om zo hun Joodse afkomst te verhullen en vervolging te voorkomen’’, vermoeden Bond en Sier. Nog een mooie veranderingsvoorbeeld: Job Heijnszoon, geboren rond 1560, is volgens de naspeuringen de oudste stamvader van alle Volendamse Veermannen. Zijn kleinzoon veranderde namelijk zijn naam in Cornelis Janszoon Veerman. Bond gaat terug tot 1641 toen Sefardische Joden met hun handel naar Edam kwamen en een ’poortersbewijs’ (soort bewijs van goed gedrag) nodig hadden om de stad in te mogen

Een belangrijke Jood die in 1738 in Volendam werd geboren, was Pieter Salomons. Een marskramer die met Stijntje Tuyp trouwde; al stamt die naam weer van de Joodse familienaam Tavis. Deze familie viste bij Terschelling een groot deel van de goudschat van de Lutine op. Dat schip verging in 1799 met voor een miljoen pond goud en zilver aan boord. Salomons en Keuken werden met hun ’vangst’ de bankiers van de Volendamse bottervloot. Met zoveel geld achter de hand groeide die enorm. Volendam beleefde glorieuze visserstijden. Ook de bouw van de katholieke kerk werd Volgens Bond en Sier met de goudschat gefinancierd.

Ongelofelijk! Zelfs op een plek waar niets Joods te zien te beleven of te bezichtigen is, behoudens de met een door Joden gevonden schat gefinancierde katholieke kerk, vind je Joodse oorsprong. Ik was behoorlijk in mijn nopjes, maar waarom eigenlijk? Wat is dat toch met identiteit en her- of misschien erkenning? Wie het weet mag het zeggen. Ik wens u een fijne vakantie toe van of juist met Joden…

Deze column is mede mogelijk gemaakt door Stichting Maror.