Stefan Zweig zondag in de Amsterdamse LJG

Onder de vlag van Jonet en JMW werd afgelopen mei in Den Haag een themamiddag georganiseerd over Amadeo Modigliani – een van de grootste kunstschilders rond de fin de siècle. Of het met die middag te maken heeft is niet bekend, maar enkele maanden daarna is in New York zijn ‘Nu assis sur un divan’ voor het recordbedrag van 44 miljoen euro verkocht.

Het is een goed initiatief van Sandra Geller – die de succesvolle Modigliani-manifestatie verzorgde – om de aandacht te vestigen op Stefan Zweig, een van de bekendste schrijvers uit de vorige eeuw.

Aanstaande zondag wordt in de Amsterdamse LJG een interessant programma aan Stefan Zweig gepresenteerd en ingeleid door de initiatiefneemster, met als thema ‘De drie levens van Stefan Zweig’. Vervolgens is er een optreden van Jaap Mulder, die met twee leden van klezmerband ‘Di Gojim’ Jiddische, Duitse, Franse en Engelse songs en muziek brengt. Mulder heeft zich bij de samenstelling van zijn muzikale keuze laten inspireren door Zweigs roman ‘Der Welt von Gestern’. Tot slot van deze middag wordt de alom bejubelde speelfilm ‘The Grand Budapest Hotel’ vertoond. Deze fenomenale rolprent uit 2014 is geïnspireerd door verhalen van Zweig en won onder andere een Gouden Globe, een British Academy Film Award, en kreeg drie Oscarnominaties. Kortom: The Grand Budapest Hotel is een film die je gezien moet hebben en die kans wordt nu weer geboden.

Lievelingsboeken
Sandra Geller is wat men noemt ‘begeistert’ van Stefan Zweig. “Toen ik Rusland verliet nam ik een selectie van mijn lievelingsboeken mee, waaronder twee van Zweig. Adembenemend! Hij laat de ziel van de mens spreken, zijn personages vertrouwen ons hun diepste geheimen toe. Zijn boek ‘Mental healers’, over Mesmer, Eddy en Freud, is een van mijn favorieten. ‘De drie levens van Stefan Zweig’ beslaat drie perioden in Zweigs leven en tragisch einde in Brazilië. Dat het werk van deze geniale schrijver, die enorm populair was in de jaren dertig van de vorige eeuw, in vijftig talen werd vertaald, is erg belangrijk, want tijdens de Tweede Wereld oorlog werden zijn boeken in Duitsland door de nazi’s verbrand, evenals die van bijvoorbeeld de Joodse schrijver Thomas Mann. Graag zou ik meer programma’s willen maken over geniale Joodse kunstenaars, om hun intellectuele en culturele nalatenschap levend te houden.”

Jood door toeval
De op 28 november 1881 in Wenen geboren Stefan Zweig was zoon van gegoede ouders, bij wie religie nauwelijks een rol speelde. Wellicht was het daarom dat hij zich in zijn latere leven graag afficheerde als ‘Jood door toeval’. Tijdens zijn studie publiceerde hij zijn eerste gedichtenbundel; ‘Silberne Saiten’. (1901) Drie jaar later verscheen zijn eerste novelle, een genre waarmee hij zijn grootste roem zou vergaren.

In de Eerste Wereldoorlog meldde Zweig zich als oorlogsverslaggever, een periode die bepalend zou worden voor zijn leven; hij werd met zoveel ellende, lijden en dood geconfronteerd, dat hij fervent tegenstander van oorlog en geweld werd. Daarnaast haatte Zweig fanatisme, wat perfect is vastgelegd in ‘Triomf en tragiek van Erasmus van Rotterdam’ waarin hij fanatisme typeert als ‘Vijand van vrijheid van denken’. In ‘Castellio tegen Calvijn’ schrijft hij: ‘Een mens doden betekent nooit een leer verdedigen, maar: ‘een mens doden’. Duidelijk is dat hij hiermee Luther en Calvijn verwijt dat zij geen tegenspraak duldden, een extreme missiedrang hadden en fysiek geweld niet schuwden om hun denkbeelden gerealiseerd te krijgen.

Boeken op de brandstapels
In 1917 vestigde Zweig zich in Zürich, waar hij als correspondent werkte voor het Weense blad Neue Freie Presse. (Theodoor Herzl was hier ook journalist). Gedurende het interbellum werkte Zweig met grote vanzelfsprekendheid – Europa was destijds tot op het bot verdeeld – in onder meer Frankrijk, Nederland, Zwitserland, Duitsland en België. Voor hem was Europa één coherent cultuurgebied waar hij vrij toegang toe had. Nadat Nationaalsocialisten in 1933 in Duitsland de macht hadden gegrepen en hun invloed in Oostenrijk voelbaar werd, emigreerde Zweig naar Engeland. In 1936 werden zijn boeken en die van andere entartete schrijvers in Duitsland verboden en zijn uiteindelijk in het openbaar verbrand. Zweig was verboden in het land waar hij ooit de bestverkopende auteur was.

Uit vrije wil
Na het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog nam hij de Engelse nationaliteit aan – hij woonde inmiddels in Londen. Die stad verliet hij en kwam via New York, Argentinië en Paraguay in 1940 in Brazilië. Twee jaar later pleegde hij met zijn vrouw Charlotte Altmann zelfmoord in Rio de Janeiro. Hij kondigde deze wanhoopsdaad in zijn autobiografie ‘Welt von Gestern’ als volgt aan: ‘Aus freiem Willen und mit klaren Sinnen’. Hij was gefrustreerd door de destructie van zijn ‘Geistige Heimat Europa’ en realiseerde zich dat hij, bij een overwinning op Hitler-Duitsland, vooral representant zou zijn van een wereld die niet meer bestond. Stefan Zweig wilde deze gruwel niet meemaken.

Bekijk de begintijd en entreekosten via deze link.