Bolkestein wees op toekomst zonder Joden – in memoriam

Oud-VVD-leider en -minister Frits Bolkestein is op 91-jarige leeftijd overleden. ‘De Bolk’, zoals hij in VVD-kringen vaak werd genoemd, was een democraat en intellectueel in hart en nieren, en een klassieke liberaal. Hij leidde de partij van 1990 tot in 1998. In de jaren 2000 nam hij het op voor de Joden en in 2010 waarschuwde hij dat er in de toekomst geen religieus Jodendom meer zou zijn in Nederland.

Bolkestein werd op 4 april 1933 geboren in Amsterdam als zoon van advocaat Nicolaas Bolkestein, die later president van het Amsterdamse gerechtshof zou worden, en Anna Margaretha Meyjes. Zijn grootvader Gerrit Bolkestein was minister van Onderwijs namens de Vrijzinnig Democratische Bond (VDB), die later opging in de Partij van de Arbeid (PvdA). Als minister was hij ook actief in het kabinet in ballingschap in Londen, tussen 1940 en 1945.

Studies

De kleine Bolkestein groeide op in het vooroorlogse Amsterdam en ging in de bange jaren ’40-’45 naar het Barlaeus Gymnasium in zijn woonplaats. Hij maakte de oorlog als scholier bewust mee en zag wat er met de Amsterdamse Joden gebeurde. Dat heeft diepe indruk op hem gemaakt. Twee van zijn Joodse klasgenoten werden afgevoerd en vermoord. Na de oorlog maakte hij zijn middelbare school af en ging hij wiskunde en economie studeren, onder meer aan de UvA, Oregon State University en de University of London.

CASA 400

Tijdens zijn studietijd in Amsterdam was Bolkestein lid van het ASC en preses van de ASVA. Hij woonde in Amsterdam aan de Bloemgracht waar hij een kamer huurde bij Leendert van den Muijzenberg. In 1957 werd hij lid van de redactie van Propria Cures, maar na drie maanden werd hij door de andere redacteuren, onder wie Hugo Brandt Corstius, uit de redactie gezet. Ook was hij oprichter van CASA 400, een hotel dat er in de zomer was voor toeristen en in de herfst, winter en lente voor studenten.

Politiek

Bolkestein werkte van 1960 tot 1976 voor Shell, veelal in het buitenland, als olieverkoper en directielid. Hij was onder andere in Indonesië – waar zijn voorouders van moeders kant een verleden hadden – El Salvador, Londen en Australië. Op 43-jarige leeftijd besloot hij de politiek in te gaan en stelde hij zich kandidaat namens de VVD voor de Tweede Kamerverkiezingen van 1977. Bolkestein stond op plek 34 en kwam niet meteen in de Kamer. Pas na de formatie, toen acht Kamerleden doorgingen naar het kabinet, werd hij alsnog Kamerlid.

Saddam Hoessein

Na vier jaar in de Kamer werd Bolkestein staatssecretaris voor Buitenlandse Handel in het kabinet Lubbers I, een functie die hij van 1982 tot 1986 uitvoerde. In 1983 bezocht hij Bagdad en sloot hij een handelsverdrag met Saddam Hoessein.Ook verleende hij, ondanks een dringend negatief advies van het ministerie van Buitenlandse Zaken, toestemming voor de export van chemicaliën naar Irak. Later werden die ingezet in de oorlog tegen Iran en de aanvallen op de Koerden.

Partijleider

De verkiezingen van 1986 zorgden ervoor dat Bolkestein weer in de Kamer kwam, waar hij een poosje bleef. Een verschuiving in het kabinet Lubbers II zorgde ervoor dat hij in 1988 benoemd werd tot minister van Defensie. Na de vroegtijdige val van het kabinet, een jaar later, en het aftreden van toenmalig VVD-voorman Joris Voorhoeve nam Bolkestein in 1990 het stokje van partijleider over. Even leek het erop dat hij een tussenpaus zou zijn, maar uiteindelijk zou hij de partij acht jaar leiden.

Kritiek

Begin jaren negentig steeg de partij Centrum Democraten (CD) van drs. Hans Janmaat in de peilingen. Deze anti-migratiepartij benoemde de negatieve gevolgen van komst van grote groepen niet-westerse migranten naar Nederland. Bolkestein onderkende de problemen en uitdagingen, en besloot ze eveneens aanhangig te maken, maar dan op een nettere toon en met meer welbespraaktheid. Dat sloeg bij veel burgers aan die liever niet op Janmaat wilden stemmen. Tegelijkertijd kwam er veel kritiek uit de rest van politiek Nederland.

Paars

Mede doordat Bolkestein de keerzijden van en taboes over de multiculturele samenleving adresseerde en sprak over het onder controle krijgen van migratie, werd hij bij de Tweede Kamerverkiezingen van 1994 beloond: de VVD groeide van 22 naar 33 zetels. Tegelijkertijd had ook D66 gewonnen en was de PvdA als grootste uit de bus gerold. Er volgde een moeizame formatie die na een aantal maanden resulteerde in het kabinet Kok I, een ‘paarse’ combinatie zonder het CDA. Dat was sinds 1919 niet voorgekomen.

Oppositie van binnen

Bolkestein bleef echter in de Kamer, vanwaaruit hij een vrije rol aannam als criticaster van het paarse kabinet. De VVD kreeg zo de rol van buitenbeen en deed volgens critici aan oppositie van binnenuit. Het legde Bolkestein als lijsttrekker in 1998 geen windeieren: de partij steeg naar 38 zetels en werd de tweede van Nederland. Van een strenger migratiebeleid was echter nog niet echt sprake. Ook kwam de migratie niet direct onder controle. De CD was echter geen factor van betekenis meer.

Marokkanen

Bolkestein besloot in 1998 de Haagse politiek te verlaten: hij werd Eurocommissaris van Interne Markt, Douane en Belastingen. Vanuit Brussel werkte hij vijf jaar lang, maar toch was hij nog vaak in Amsterdam en Nederland te vinden. Bolkestein deed mee aan het maatschappelijke debat waar nodig. In 2002 werd een Joodse herdenking verstoord door Marokkaanse jongeren en ook werd iemand met een keppel op in Amsterdam door een Marokkaanse jongen gemolesteerd. De VVD’er reageerde daar fel op en refereerde aan de oorlog.

Manifest

In Brussel werd Bolkestein in 2005 opgevolgd door partijgenote Nelie Kroes, waarna hij de actieve politiek verliet. Maatschappelijk bleef hij echter actief en zichtbaar. Vanuit zijn kantoor aan de Amstel werkte hij aan boeken, lezingen, geschriften en optredens. In 2010 scheef hij onder andere met generatiegenoot Els Borst (D66) het manifest: ‘Red het land, sta drugs toe. Het veegt de vloer aan met ons drugsbeleid: ‘Het verbod op drugs kost miljarden: het leidt tot misdaad en is slecht voor de volksgezondheid. Hef het op.’

Geen toekomst

Het bestaan van het Joodse leven ging Bolkestein nauw aan het hart. In 2010 werkte hij mee aan het boek Het Verval van Manfred Gerstenfeld over de staat van het Jodendom in Nederland. In Dagblad De Pers herhaalde hij zijn boodschap opnieuw. “Met bewuste Joden doel ik op Joden die als zodanig herkenbaar zijn, zoals orthodoxe joden. Voor hen zie ik geen toekomst hier vanwege het antisemitisme onder vooral Marokkaanse Nederlanders, die in aantal biijven toenemen.”

Mediarel

Bolkestein raadde Joden die orthodox of zichtbaar Joods zijn aan om te emigreren naar Israël of de Verenigde Staten. “Israël is eerst en vooral een vrijplaats voor Joden. Het is samen met de Verenigde Staten het enige land waar Joden op langere termijn veilig zullen zijn. Het is triest maar de eerlijkheid gebiedt me dat te zeggen,” aldus Bolkestein. Linkse partijen namen het vervolgens op voor de Marokkanen en moslims en de PVV vond dat niet juist Marokkanen weg moesten uit Nederland. Het CDA riep op tot ‘een top’ over discriminatie in Nederland.

Geen oproep

Na de rel stelde Bolkestein geen oproep te hebben gedaan aan ‘bewuste’ Joden om uit de polder te vertrekken. Het ging hem erom dat iedereen zich ervan bewust moet zijn dat het aantal moslims in Nederland zal toenemen en dat er onder deze groep meer antisemitisme leeft, onder andere vanwege het conflict in het Midden-Oosten en de retoriek over Joden en Israël in de landen van herkomst.

Steun

Het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI) nam het indertijd op voor Bolkestein. ‘In plaats van hem alleen maar te kritiseren, moet de samenleving veel krachtiger stelling nemen tegen antisemitisme en andere vormen van intolerantie. Wat Bolkestein aansnijdt, geldt in wezen voor het hele leefklimaat hier en elders in Europa. Het is een schande dat orthodoxe Joden op straat beschimpt worden en homoseksuelen Amsterdam uittrekken omdat ze niet meer veilig voor hun geaardheid kunnen uitkomen’.

Weinig vertrouwen

Volgens het CIDI hadden ‘scholen, politie, justitie en politieke leiders een verantwoordelijkheid permanent stelling te nemen tegen deze vormen van intolerantie’. Bolkestein zei zelf weinig vertrouwen te hebben in het Nederlandse beleid tegenover antisemitisme. Vooral moslimjongeren zorgden er volgens hem voor dat Joden zich minder thuis kunnen gaan voelen. Zij vertegenwoordigen een kleine minderheid, ‘maar het zet zich voort. Jong geleerd, oud gedaan. Het kan zeer verwoestend werken’.

Oudenampsen

In 2018 beweerde Merijn Oudenampsen in een boek dat Bolkestein het neoliberalisme had omarmd en de neoliberale econoom Friedrich Hayek tot officiële VVD-inspirator had gebombardeerd’. De VVD’er was verontwaardigd, vond dat Oudenampsen ‘een hoop onzin’ in zijn proefschrift had staan en dat de Universiteit van Tilburg zich moest ‘schamen als zij dit gebroddel met een doctorstitel honoreert’. Ook zou Bolkestein Hayek nooit hebben gelezen.

Ex-terroriste

In de laatste jaren van zijn leven ging Bolkestein achteruit. Hij had een vriendschap ontwikkeld met Soumaya Sahla, een voormalig lid van terreurbende de Hofstadgroep die zich na haar straf tot het liberalisme wendde en VVD-lid werd. HP/DeTijd berichtte in 2023 dat zij geld zou hebben ‘ontfutseld’ van de hoogbejaarde en zieke Bolkestein. De familie zei dat het 85.000 euro ging en wilde hem van haar weghouden om meer schade te voorkomen.

Laster en smaad

Sahla deed daarop aangifte tegen neef Martijn Bolkestein wegens laster en smaad. Ze verklaarde dat Frits Bolkestein haar promotietraject bekostigde en noemde het een privékwestie die ‘niet in het publieke domein thuishoort’. Volgens haar was bij de staat bekend dat hij haar sponsorde. ‘Voor mij is Frits als een vader en rolmodel waar ik veel van geleerd heb en waar ik heel veel aan te danken heb’. Volgens Sahla was hij niet handelingsonbekwaam. Volgens derden is de strafzaak tegen Martijn Bolkestein inmiddels geseponeerd.

Royement

De VVD royeerde Sahla echter meteen als lid. ‘Wij hebben contact gehad met de familie en de juistheid van het bericht vastgesteld’, schreef de VVD in een verklaring op de site. ‘Wij hebben als partij mevrouw Sahla een tweede kans gegeven, wat niet altijd eenvoudig was gezien haar veroordeling voor terrorisme. Nu blijkt dat zij ons erelid Frits Bolkestein grote geldbedragen heeft ontfutseld in een voor hem kwetsbare periode’. Eerder adviseerde ze de partij op het gebied van radicalisering, maar daar stopte ze mee na kritiek van PVV-leider Wilders.

Overlijden

Ondertussen werd de wereld van Bolkestein kleiner en kleiner. Hij verhuisde van zijn appartement in Amsterdam naar het Rosa Spierhuis in Laren, waar meer mensen uit de wereld van politiek, journalistiek en cultuur hun oude dag met vreugde doorbrengen. Bolkestein overleed op 17 februari 2025. Hij werd 91 jaar oud en laat twee kinderen achter uit het huwelijk met zijn eerste vrouw. Een derde kind, zijn zoon Nico, overleed in 2009 voor de kust van Scheveningen aan een acute hartritmestoornis.