Fototentoonstelling Jodenvervolging: ‘Veel Nederlandse foto’s zijn bewaard gebleven’

Kok en Somers
Kok en Somers (foto: (W. Groot)

De tentoonstelling ‘Jodenvervolging in foto’s. Nederland 1940-1945’ in het Nationaal Holocaust Museum in oprichting laat de vervolging zien in een chronologische en thematische presentatie. Dit proces begint met de isolatie van de Joodse bevolking in Nederland en eindigt met de bevrijding en het leven na de oorlog. Met de kennis achteraf laat dit een beklemmend gevoel achter.

Een jong verliefd stel, gearmd op de Dam in Amsterdam. Ze hebben een paraplu bij zich. Januari 1943 staat op de rand van de afdruk geschreven. Een gewone foto, gemaakt door iemand die dagjesmensen fotografeert en de afdruk verkoopt. Hij heeft er wel honderden verkocht. Maar Miep Krant en Ralph Polak dragen een Jodenster op de jas. Een bewijs van het doelbewust isoleren van Joden in de Nederlandse samenleving door de Duitse bezetter. Het stel weet nog van niets. Slechts een paar weken later wordt Miep Krant uit huis gehaald en overgebracht naar de Hollandsche Schouwburg. Met behulp van Ralph die voor de Joodsche Raad werkt, kan ze ternauwernood ontsnappen. Miep duikt onder. Ralph wordt in september 1943, tijdens de laatste grote razzia, opgepakt en op de trein naar Westerbork gezet. Hij slaagt erin uit de wagon te springen en te vluchten. Ook hij duikt onder. Miep en Ralph overleven de oorlog, trouwen en zetten in Baarn een succesvolle textielzaak op (de tekst gaat verder onder de foto).

Ralph Polak en Miep Krant (Foto: JHM)

De foto’s zijn sinds maandag 28 januari te zien in de tentoonstelling Jodenvervolging in foto’s. Nederland 1940-1945, in het Nationaal Holocaust Museum (NHM) in wording. De samenstellers, onderzoekers Erik Somers en René Kok van het NIOD, maakten ook een indrukwekkend boekwerk met veel meer historisch materiaal. De expositie en het boek zijn het resultaat van een jarenlange speurtocht. Niet alleen door Nederlandse en buitenlandse archieven, waarbij ook veel nieuwe foto’s zijn ontdekt. Maar van ook een zoektocht naar de verhalen erachter. Wie waren die mensen op de foto’s en wat is er van hen geworden?

Die verhalen bij de gezichten maken de tentoonstelling zo bijzonder. Gewone mensen krijgen een naam en we leren hun persoonlijke geschiedenis kennen. Dat was een bewuste keuze. De beelden moeten het verhaal vertellen, zegt Erik Somers. “Meestal dient beeld ter ondersteuning van het verhaal. Wij hebben die aanpak omgedraaid. Het beeld staat centraal. Het is een visuele geschiedenis van die gruwelijke periode.” De foto’s zijn chronologisch en thematisch gepresenteerd in de vorm van een slakkenhuis. Langs het spiraalvormige, steeds smaller wordende pad neemt die geschiedenis je mee vanaf het Joods leven en de eerste Joodse vluchtelingen in Nederland in de jaren dertig, tot en met de terugkeer van Joodse overlevenden na de oorlog. De beelden op de panelen komen letterlijk steeds dichterbij, wat het beklemmende gevoel over de onvermijdelijke afloop nog versterkt.

Het jongetje in Bergen-Belsen
Aan het einde van het pad, in het midden van de expositie, staat een enkele zuil met één foto. Die vertelt het verhaal van de zevenjarige Simon (Sieg) Maandag in het kamp Bergen-Belsen. Dit is het kamp waar ook Anne Frank omkwam bij een tyfus-epidemie. Als een van de weinigen overleefde Simon het kamp, samen met zijn zusje Hendrika. De dag dat de foto is gemaakt schijnt de zon. Het jongetje loopt over de weg naar de fotograaf toe, een beetje opzij kijkend. Hij draagt de nieuwe kleren die hij heeft gekregen van Britse soldaten. Rechts van hem, vlak langs de weg in het gras, liggen tientallen doden die nog niet zijn begraven.

Jarenlang hebben onderzoekers zich afgevraagd wie dat jongetje op de foto was. “Hij bleek nog te leven en woonde op een van de grachten, vlakbij het NIOD,” vertelt Erik Somers. Simon Maandag was niet meer in staat zelf het verhaal te vertellen, maar zijn dochter kende het hele verhaal. Op die afschuwelijke weg moest Simon zelfs enkele keren heen en weer lopen. Net zo lang tot de fotograaf tevreden was. De foto verscheen op 7 mei 1945 in het Amerikaanse tijdschrift LIFE. Somers: “Mede dankzij die publicatie vonden de kinderen uiteindelijk hun moeder terug. Keetje Maandag had de oorlog ook overleefd, maar had geen idee waar haar kinderen waren. Een oom in Verenigde Staten zag het tijdschrift, herkende zijn neefje en waarschuwde Siegs familie. Via het Rode Kruis gingen de kinderen naar Amsterdam, waar Sieg in het ziekenhuis belandde met tbc.”

Veel foto’s bewaard gebleven
Anders dan in de ons omringende landen zijn veel foto’s over de oorlogsjaren in Nederland bewaard gebleven. De collecties van onder meer het NIOD en het Joods Historisch Museum (JHM) bevatten veel materiaal van professionele fotografen en van de nazi’s en NSB’ers. Maar ook relatief veel foto’s van amateurfotografen. Rijkere Nederlanders hadden in de jaren dertig fotografie als hobby en fotografeerden vooral hun gezin en dagjes uit. Maar tijdens de oorlog legde een flink aantal amateurfotografen vanuit een historisch besef ook vast wat er om hen heen gebeurde. Fotografie was nog een kostbare noviteit die allereerst in de Randstad doordrong. Daarom zijn veel foto’s gemaakt in Amsterdam. Soms op plekken die er nog precies hetzelfde uitzien. Zoals bij de apotheek op de Gelderse Kade.

Apotheker Herman J. Wijnne fotografeert op 26 mei 1943 vanuit zijn huis aan de Gelderse Kade op eenhoog een razzia aan de overkant. Hij legt zijn camera op de schouder van zijn vrouw om het beeld te stabiliseren, en om uit het zicht van de bezetter te blijven. Joodse bewoners staan al in rijen opgesteld met hun bagage. Duitse soldaten en mannen in burger halen met groot machtsvertoon meer mensen uit hun huis. Helemaal rechts in beeld trappen twee mannen een deur in, op zoek naar mensen die zich mogelijk verstoppen. Maar de bewoners zijn niet thuis. Zij zijn twee weken eerder al opgepakt en later in Sobibor vermoord.

Razzia Gelderse Kade
Razzia op de Gelderse Kade, A’dam (JHM)

Die apotheek is nog steeds gevestigd op diezelfde plek, zegt samensteller Somers. “We zijn er naartoe gegaan en het decor is niets veranderd. Dat vergroot nog eens het inlevingsvermogen.”

Gewenning
Hoe langer je naar de foto’s kijkt, hoe meer zich de vraag opdringt waarom niemand tijdens die razzia’s ingreep. Wrang in dit verband is een amateurfoto, gemaakt op 20 juni 1943. Op de hoek van de Lekstraat en de Kinderdijkstraat in Amsterdam is een groep Joodse bewoners bij elkaar gedreven. Ze hebben een koffer met kleding en andere bezittingen bij zich. De foto is gemaakt vanuit het raam van een bovenwoning. Op de voorgrond zien we twee lege theekopjes in de vensterbank staan. Aan de overkant van de straat hangen buurtbewoners uit het raam en bekijken met belangstelling de gebeurtenis.

“Er was geen enkele mogelijkheid om weg te kijken,” zegt samensteller en NIOD-onderzoeker René Kok. “Die razzia’s gebeurden dagelijks. Dat zorgde ook voor een soort gewenning. Na de Februaristaking van 1941 is er geen enkel protest meer geweest.” Sterker nog, in geen enkel ander land verliep de Jodenvervolging zo snel als in Nederland. In slechts veertien maanden werden 60.000 Joden weggevoerd uit Amsterdam. In totaal hebben 104.000 van de ongeveer 140.000 Joden in Nederland de Sjoa niet overleefd. De meesten werden vermoord in de concentratie- en vernietigingskampen van de nazi’s.

Joodse school Deventer
Joodse school Deventer (JHM)


Eén overlevende

Hoe ingrijpend en allesomvattend de vervolging was, is te zien op een schoolfoto van de Joodse School in Deventer (zie hierboven). De foto is genomen op 12 of 13 september 1942 op de binnenplaats van de synagoge naast de school. Een groep van 22 kinderen van vier tot en met zeventien jaar poseert nietsvermoedend voor een onbekende fotograaf. De oudere kinderen dragen een Jodenster. In de groep trekt één meisje direct de aandacht. Met haar witte jurk en strik in het haar is Félice Polak letterlijk het middelpunt van de groep. Uitgerekend zij overleeft als enige van de hele groep de oorlog. Zij duikt onder met haar ouders en broer. Een paar maanden nadat deze foto is genomen, worden de eerste kinderen van de Joodse school naar Auschwitz gedeporteerd en vermoord.

De foto kwam in 1998 onverwacht tevoorschijn bij het verwisselen van een schilderijlijst. Na speurwerk van onder meer het Etty Hillesum Centrum in Deventer zijn de namen van vrijwel alle kinderen achterhaald. Er bleek nog een overlevende te zijn. Meier de Leeuw had op diezelfde foto moeten staan, maar was met zijn ouders al ondergedoken. Dankzij hem kon een aantal namen van de schoolkinderen worden achterhaald. Uit de data van overlijden blijkt dat alle slachtoffers vrij kort na elkaar zijn vermoord in Auschwitz of Sobibor.
Het eerste exemplaar van hun fotoboek over de Jodenvervolging hadden Somers en Kok graag aan haar willen overhandigen. “Maar de gezondheid van Félice ging de afgelopen maanden snel achteruit,” vertelt Somers. “En vorige week is zij overleden. Ze heeft het net niet mogen meemaken.”

Samenwerking met Berlijn
De tentoonstelling is een samenwerkingsverband van het Joods Cultureel Kwartier, het NIOD en het museum en documentatiecentrum Topographie des Terrors in Berlijn. Daar is de tentoonstelling vanaf 30 oktober 2019 tot maart 2020. Het Berlijnse museum was tot nu toe vooral een informatiecentrum over de daders van de Jodenvervolging en uitvoering van de vernietiging. Er wordt daar bijvoorbeeld veel materiaal getoond over de vernietigingskampen in Midden- en Oost-Europa. Niet eerder was aandacht besteed aan de vervolging in het bezette West-Europa. Dankzij de goede contacten van NIOD-onderzoekers Somers en Kok met het documentatiecentrum, komt die tentoonstelling er nu wel. In Nederland blijft het historisch materiaal toegankelijk via de website Jodenvervolginginfotos.nl. Hier is ook een podcast te beluisteren die is gemaakt door het Joods Historisch Museum.

Expositie: De Jodenvervolging in foto’s. Nederland 1940-1945.
Data: Van 28 januari tot en met 6 oktober 2019
Openingstijden: dagelijks van 11.00 tot 17.00 uur
Entreeprijs: variërend, zie via deze link.
Locatie: Nationaal Holocaust Museum in wording
Plantage Middenlaan 27, 1018 DB Amsterdam

Categorie: |

Home » Nieuws » Fototentoonstelling Jodenvervolging: ‘Veel Nederlandse foto’s zijn bewaard gebleven’