Geroofd schilderij terug naar Vrijmetselaars

Het schilderij Fruitstilleven van zeventiende-eeuwse schilder Johannes Bosschaert moet terug naar de Orde van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden, kortweg de vrijmetselaars of vrijmetselarij. Dat heeft de Restitutiecommissie bepaald in een advies aan de overheid. Het doek, dat in de bange jaren ’40-’45 geroofd werd, is momenteel onderdeel van de Nationale Kunstcollectie (NK) en ligt in depot.

Om de roof te kunnen bevatten moet teruggegaan worden naar de ideologie van de nationaalsocialisten. Adolf Hitler zag Hitler de vrijmetselarij als een ‘volksvijandige’ organisatie, passend in het zogenoemde Joodse complot. Kort na zijn machtsovername in Duitsland werd de Orde verboden; in Nederland volgde dit verbod in september 1940. Bezittingen van de vrijmetselaars zijn systematisch geroofd en onder dwang verkocht.

Kunstbezit

Loges – plaatselijke verenigingen van vrijmetselaars – zijn in de bezettingsjaren door het gehele land geliquideerd en kunstbezit werd gestolen. Het schilderij Fruitstilleven is er een van, zo blijkt na grondig onderzoek van de Restitutiecommissie. Het doek is te zien op een groepsfoto van het hoofdbestuur van de Orde van Vrijmetselaren uit 1938.

‘Aanvullend fotomateriaal ondersteunt de conclusie dat de opname is gemaakt in het loge-gebouw van de Orde van Vrijmetselaren aan de Fluwelen Burgwal te Den Haag’, aldus de Restitutiecommissie in een persbericht. Het kunstwerk werd in juni 1944 onder druk van het naziregime verkocht aan de Duitse rijksambtenaar Erhard Göpel, die er zelf mee aan de haal ging.  

Führermuseum

Göpel kocht het schilderij voor de Sonderauftrag Linz, een organisatie die kunst verwierf voor het op te richten Führermuseum, waarin alle topkunst uit het Duitse Rijk moest samenkomen. ‘Duidelijk is geworden dat de Orde van Vrijmetselaren geen financiële noodzaak had om kunst af te stoten. Na de oorlog is het schilderij uit Duitsland gerecupereerd en kwam het in beheer van de Stichting Nederlands Kunstbezit (SNK)’, zo schrijft de commissie.

Teruggeven

Op basis van het onderzoek oordeelt de commissie dat het ‘in hoge mate aannemelijk is dat het schilderij oorspronkelijk eigendom was van de Orde van Vrijmetselaren. Daarnaast acht de commissie het voldoende aannemelijk dat de Orde het bezit van het schilderij onvrijwillig heeft verloren als gevolg van omstandigheden die direct verband houden met het naziregime. De commissie adviseert daarom tot restitutie’.

Het is nu aan het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OC&W) om het advies over te nemen en ervoor te zorgen dat het doek weer in handen komt van de vrijmetselaars.