Kamp – column Raya Lichansky

Voor columniste Raya Lichansky vormen de meidagen altijd een drukke periode van herdenkingen. Dit jaar speelde de Rotterdamse theatergroep Hotel Modern de toneelvoorstelling Kamp in haar woonplaats Leeuwarden. Lichansky ging er naartoe en vertelt erover.

In mijn werkende jaren was de periode in de aanloop naar de herdenkingen altijd erg druk. Er werd heel veel herdacht en dat gebeurde ook in talloze vormen, met als belangrijkste bron Theater na de Dam; dat jaarlijks een steeds rijker aanbod kreeg.

Sinds ik in Leeuwarden woon en niet meer werk, is dat allemaal wat meer op afstand geraakt. Wij herdenken intens op 4 mei, thuis met ons tweeën voor de televisie, terwijl we ons hart vasthouden dat niet een of ander geestelijk verdwaald persoon de plechtigheid verstoort. Dit jaar was dat meer dan ooit. En ja, wij vinden wat van de uitgesproken woorden, maar daar wil ik het nu niet over hebben.

Voorstelling

Daags voor de vierde mei van dit jaar bezochten wij Auschwitz. Daarvoor hoefden we niet met de trein naar Polen, een korte rit op de fiets naar de Leeuwardense Schouwburg De Harmonie bracht ons waar we moesten zijn. Daar speelde de Rotterdamse theatergroep Hotel Modern de voorstelling Kamp.

Het onvoorstelbare ‘nooit meer’ is in dit stuk een toneel-vullende maquette van het concentratie- en vernietigingskamp. Er staan tientallen barakken van niet meer dan vijftien centimeter hoog en overal zien we mensfiguurtjes van staaldraad bekleed met rafelige gestreepte lapjes. Tientallen plateaus met zulke mannetjes worden voortdurend verplaatst waardoor je begrijpt hoe overvol het er geweest moet zijn.

De beruchte poort, de spoorlijn en het perron ontbreken niet en worden zelfs gebruikt. Een uur lang wordt er geen woord gesproken. Het enige wat je oor bereikt is een klankdecor met vaag herkenbare geluiden en als het stil wordt, de snerpende kreten van gierzwaluwen.

Kousevoeten

De drie spelers bewegen zich op kousenvoeten tussen de barakken en spelen met de poppetjes scenes na, terwijl een van hen met een minuscule vingercamera alles filmt. Op het achterdoek verschijnen die beelden live, een beetje wazig, maar duidelijk genoeg.

Als toeschouwer zie je de aankomst van een trein, mannetjes die lijken op een kar leggen, grint scheppen en rijen mensen die de gaskamer in gaan. Iedereen weet wat daar gebeurde, en toch is déze manier van kennisnemen zó anders en zó indrukwekkend dat ik de hele voorstelling als bevroren in mijn stoel zat en nauwelijks durfde ademhalen. Absoluut onvergetelijk.

De volgende ochtend hoorden we de gierzwaluwen, die zoals elk jaar hun plek opzoeken onder onze dakgoot. Na het zien van Kamp heeft dat anders zo vreugdevolle geluid zijn onschuld verloren.

Struikelstenen

Maar Auschwitz was nog niet klaar met mij. Eind mei werden aan de Emmakade in Leeuwarden drie struikelstenen gelegd voor Emil van der Heiden en zijn ouders Frederika en Maurits. Op sjabbat, 11 april 1942, werden tien Joden opgepakt als represaille omdat in het Vossepark het bordje ’Verboden voor Joden’ was weggehaald. ‘Een kwajongensstreek’, werd er destijds over gezegd.

Een van de Joden die de SA arresteerde was Aron Cats, maar die werd vrijgelaten ‘omdat hij als scheikundig ingenieur te belangrijk was voor de productie van de Leeuwarder IJs- en Melkproductenfabriek’. Zo werd Emil de tiende man die werd gedeporteerd. Hij werd, slechts 35 jaar oud, op 16 augustus 1942 in Auschwitz vermoord. Twee dagen later werden de resterende 655 Leeuwarder Joden, onder hen ook Aron Cats, weggehaald. Ze werden vermoord in Sobibor, Mauthausen en Auschwitz. Slechts 55 van hen keerden terug.

De steenlegging was een sobere plechtigheid. Ik realiseerde me dat in Amsterdam op elke straathoek wel politie aanwezig zou zijn geweest. Hier was de enige verstoring een oudere dame met boodschappenkarretje die nieuwsgierig op het kleine gezelschap af kwam lopen en vrolijk vroeg of er hier ook wat lekkers te krijgen was? Ze had geen idee.