De Machmad van het buureiland – Saba’s Schatten – Judith Meijer

Judith Meijer vertrok afgelopen januari na ruim drie jaar als directeur van Joods Maatschappelijk Werk (JMW). Ze verruilde de koude, natte polder voor een post op het tropische Caraïbische eilandje Saba, waar ze momenteel de functie van directeur van Saba Cares vervult. Voor Jonet.nl schrijft Meijer de serie ‘Saba’s schatten’ over het Joodse leven en verleden van het eiland, dat al honderden jaren met Nederland en ook het Jodendom verbonden is, maar ook over de andere ‘Bovenwinden’. Onlangs werden het eerste en tweede verhaal gepubliceerd. Vandaag het derde deel.

Door: Judith Meijer

In mijn zoektocht naar de geschiedenis van Joden op de bovenwindse eilanden Saba, Sint-Eustatius en Sint-Maarten doe ik vandaag als laatste het grootste van de drie eilanden aan: Sint-Maarten. Als je in deze regio woont, ontkom je er niet aan om af en toe dit eiland te bezoeken. Als je per vliegtuig in dit gebied reist, is Sint-Maarten een bijna onvermijdelijke tussenlanding voor je definitieve bestemming. Het is een plek waar omringende eilanden op terugvallen voor allerlei diensten; de notaris, de eigentijdse kapper, een medisch specialist of een goedgevulde supermarkt.

Tegelijkertijd voldoet Sint-Maarten het meest van de drie aan het beeld dat de gemiddelde Nederlander van een Caraïbisch eiland heeft: zon, zee en strand, veel hotels, ressorts en massatoerisme. Ik was al een paar keer op Sint-Maarten geweest voor een tussenstop of voor een kort werkbezoek, maar had het tot nu toe niet als toerist verkend of er overnacht, tot ik medio juli een weekendje in een hotel op Sint-Maarten boekte. In tegenstelling tot Saba en Sint-Eustatius kent dit eiland wel nog steeds een actief Joods leven. Voordat ik daarover vertel, eerst even wat geschiedenis.

Feiten en cijfers
Sint-Maarten staat vooral bekend van de enorme schade die het eiland heeft opgelopen in 2017 door orkaan Irma. Het eiland ligt op 49 kilometer van Saba en op zestig kilometer van Sint-Eustatius, en bestaat uit een Franse en Nederlandse kant met een open grens die dwars over het eiland loopt. Aan beide kanten van de grens zijn voorzieningen voor de regio zoals een ziekenhuis, een universiteit en een internationaal vliegveld. Op het Nederlandse gedeelte wonen 45.000 mensen.

De economie is geheel gericht op het massatoerisme, vooral afkomstig uit Amerika. Het heeft dan ook economisch flinke klappen gehad door Irma en door Covid-19. Ook al is er sindsdien veel hersteld, als je op het eiland bent, is de schade nog steeds te zien: tussen recente nieuwbouw staan overal nog verlaten beschadigde huizen en bedrijven. Het aantal toeristen groeit weer, maar is nog ver van wat het was. Zeker nu het orkaanseizoen is, kijk je als toerist uit op vrijwel lege stranden en is er volop plek als je naar een restaurant of een attractie wit.

Er wonen al duizenden jaren mensen op Sint-Maarten, want de eerste menselijke sporen dateren van het jaar 4.000 voor Christus. Het eiland heeft zijn huidige naam te danken aan het feit dat Columbus er in 1493 op de dag van de gelijknamige heilige langs voer. Net als andere Caraïbische eilanden en gebieden is ook dit eiland vaak van eigenaar gewisseld: tussen 1630 en 1817 zo’n zestien keer. De belangrijke bron was in die tijd de zoutwinning. Sinds 10 oktober 2010 is Sint-Maarten een autonoom land binnen het Koninkrijk der Nederlanden. Daarin verschilt het van Saba en ‘Statia’, die beiden de status hebben van ‘bijzondere gemeente’ binnen Nederland.

Machmad
De geschiedenis van de Joden op Sint-Maarten begon op 1735, toen Jacob Gomes met zijn vier slaven van Curaçao naar het eiland verhuisde. In de archieven staat vermeld dat Gomez tijdens een juridische procedure in de jaren 1740 erop stond om te zweren op de vijf boeken van Mozes. Het ging economisch goed, dus de bevolking groeide en daarmee het aantal Joden op Sint-Maarten. Tegen de jaren 1780 bestond er een Joodse gemeente. Op 6 november 1783 vroegen de leiders van de Joodse gemeenschap van Sint-Maarten – de Machmad – toestemming aan het bestuur van de Spaans-Portugese Synagoge in Amsterdam om de West-Indische Compagnie te vragen om een congregatie te vormen, statuten op te stellen en een synagoge te bouwen. De Joodse gemeente van Sint-Maarten vroeg ook om een Tora en meer gebedsboeken. De Amsterdamse sjoelbestuurders delegeerden hun secretaris Daniel Jesurun Lobo om de zaak te bespreken met de advocaat van de WIC.

De gemeenschap bouwde en exploiteerde een synagoge in Philipsburg. De sjoel was waarschijnlijk gebouwd van hout met de oostelijke muur van ballaststeen, stenen die als ballast worden gedragen op schepen die aankomen met zeer kleine ladingen. In 1819 raasde er een orkaan over het eiland, waardoor er weinig van de sjoel overbleef. ‘Van het vroegere bestaan van een synagoge aan de oostkant van de Achterstraat (Voorstraat) in het zuiden, is er niets meer dan een hoop ruïnes bedekt met schadelijk onkruid’, schreef Marten Douwes Teenstra, een boekhouder die het eiland in 1828 bezocht. Zijn brief bewijst dat er ooit een sjoel was, en dus ook Joods leven.  

In de negentiende eeuw slonk de Joodse gemeenschap van het eiland. Economische teruggang, dreiging van oorlogen, de afschaffing van slavernij en teloorgang van de plantages maakten dat het leven op Sint-Maarten minder aantrekkelijk werd. Het verlies van de synagoge versterkte dat proces. In de vroege jaren 1850 woonden er nog maar drie Joden. Uiteindelijk verlieten alle Joden het eiland.

Opgraving
Er is weinig bewaard gebleven van de synagoge en de Joodse begraafplaats. Lange tijd waren er ook twijfels of er überhaupt een begraafplaats is geweest. Daar kwam een einde aan door de inspanningen van Dana Cohen Sprott. Zij kwam in 1991 voor het eerst op Sint-Maarten, verdiepte zich in de Joodse geschiedenis en heeft kunnen aantonen dat op zo’n acht mijl afstand van de huidige sjoel er een synagoge én begraafplaats waren. Cohen dook in de archieven en vond bevestiging dat er inderdaad een sjoel heeft gestaan op het land van de voormalige West-Indische taverne, nu Guavaberry.

Van de toenmalige synagoge is slechts een ruïne overgebleven en van de Joodse begraafplaats is helemaal niets meer over. Volgens overlevering bevond de oude Joodse begraafplaats zich onder het huidige Radio Shack-gebouw in Philipsburg. Met toestemming van de eigenaren en de overheidsarcheoloog van de Nederlandse Antillen, organiseerde Cohen Sprott in 2010 een archeologische opgraving achter het pand. Ze vonden menselijke resten, die op basis van reconstructie en DNA-onderzoek als Joods konden worden geidentificeerd. In 2012 werd er een plaquette geplaatst die de Joodse begraafplaats van het eiland aanduidt. In het Museum van Sint-Maarten kun je het verhaal over deze opgraving terugvinden.

Hedendaags Joods leven
Sinds tientallen jaren is er weer Joods leven op Sint-Maarten. In 1964 kwam Julio Meit vanuit Curaçao samen met zijn gezin naar het eiland. Volgens zeggen waren zij de eerste Joodse familie in tweehonderd jaar. De omvang van de gemeenschap is sindsdien geleidelijk gegroeid. Volgens Will Johnson, plaatselijke chroniqueur, waren er in 1983 minder dan twintig Joden op het eiland [bron: thesabaislander.com, juli 2014]. Af en toe kwamen er rabbijnen op bezoek voor feestdagen en speciale gelegenheden. Vanaf 2009 is er een vaste rabbijn op Sint-Maarten,  Moshe Chanowitz en zijn vrouw Sara zijn verbonden aan Chabad. Ze stichtten een tijdelijke synagoge, die recent werd vervangen door een permanent Chabad House in Simpson Bay.

Ik wilde graag weten hoe het dagelijks Joods leven op Sint-Maarten is en zocht via de website van het Chabad House contact met rabbijn Chanowitz. Vanaf dat moment ontving ik zijn wekelijkse nieuwsbrief. Een afspraak met hem in mijn weekendje Sint-Maarten kon niet doorgaan, dus heb ik hem online ontmoet.  Als enige rabbijn op het eiland is hij vooral bezig met de meer dan duizend tijdelijke Joodse bewoners. Naast toeristen zijn het vooral overwinteraars en studenten uit Amerika en Canada. Sint- Maarten kent daarnaast rond de honderd permanente Joodse bewoners. Er zijn diensten en festiviteiten, die je kunt bijwonen in het Chabad House, je kan kosjer boodschappen doen en ook kosjere maaltijden bestellen. En wil je meer weten over de Joodse geschiedenis in de regio, dan is Chanowitz een goede informatiebron.  

Toch Joden op Saba
In mijn eerste artikel, waarin ik over Saba vertelde, schreef ik over Thelma Polak. Ik vertelde ook dat ik haar naam miste bij het Tweede Wereldoorlog-monument. Inmiddels heb ik contact gezocht met de gemeente van Saba en een verzoek ingediend bij de gemeenteraad om haar naam toe te voegen. Ik ben nog in afwachting van hun besluit, maar heb goede hoop dat bij de volgende 4 mei-viering haar naam ook zichtbaar is op het monument. Ik zal u via Jonet.nl informeren over hoe dit verloopt.

En o ja, in mijn artikel over Saba concludeerde ik dat er geen Joden meer op Saba wonen. Dankzij mijn gesprek met rabbijn Chanowitz weet ik nu beter. Hij vertelde  dat er onder de studenten aan de medische school van Saba altijd enkele Joodse studenten zijn. Dus het antwoord op de vraag in de titel ‘Zijn hier op Saba wel Joden?’  is: Ja.

Lees ook:
Van het eiland af: op naar ‘Statia’ – Saba’s Schatten – Judith Meijer
‘In mijn zoektocht naar de Joodse schatten van Saba heb ik al het nodige ontdekt en geleerd: er is veel bekend en bewaard gebleven van de Joodse gemeenschappen op Curaçao, maar veel minder is er bekend over de Joodse geschiedenis op de bovenwindse eilanden; Sint Eustatius, Sint Maarten en Saba. In dit tweede artikel schets ik een beeld van Sint Eustatius.‘

Zijn hier wel Joden? – Saba’s Schatten – Judith Meijer
‘Na een geheel online afscheid van JMW – wegens corona geen receptie – vloog ik op 11 januari dit jaar van Amsterdam naar Saba om daar, na een quarantaine van tien dagen, te beginnen aan mijn nieuwe baan als directeur van Saba Health Care. Na ruim drie mooie jaren bij JMW had ik er voor gekozen te kijken wat ik kan bijdragen aan een gemeenschap buiten Nederland. De zorg is hier basaal…’