Expositie Sex: Jewish Positions. Open en ongecensureerd

De expositie Sex: Jewish Positions in het Joods Museum in Amsterdam biedt een intrigerende kijk op verschillende percepties van seksualiteit in het Jodendom. Van traditionele huwelijksgeschenken tot seksspeeltjes voor de vrouw. Met een open blik en ongecensureerd.

De tentoonstelling is ontstaan naar aanleiding van de miniserie Unorthodox op Netflix. In deze serie vlucht een jonge chassidische vrouw uit een gearrangeerd huwelijk. Ze belandt vanuit haar ultraorthodoxe gemeenschap in New York in een vrijgevochten groep jonge musici in Berlijn. Haar man en een neef reizen haar achterna in de hoop haar te vinden. De serie is losjes gebaseerd op de autobiografie Unorthodox: The Scandalous Rejection of My Hasidic Roots van de Amerikaanse schrijfster Deborah Feldman.

Hoewel Unorthodox veelal lovende kritieken kreeg, bleef bij hoofdconservator Mirjam Knotter van het Joods Museum in Amsterdam een ongemakkelijk gevoel achter. “De serie liet de kijker één aspect zien van een bepaalde groep binnen het Jodendom. Maar natuurlijk zijn binnen strikt orthodoxe gemeenschappen ook hele gelukkige huwelijken met een fijn seksleven. Wat voor de een beperkend is, is voor de ander juist een levenswijze waarin die zich goed kan vinden.”

Interpretaties

Die verschillen in beleving van seksualiteit binnen het Jodendom in al haar diversiteit heeft op de expositie vorm gekregen aan de hand van vier thema’s: Plicht & Plezier, Verlangen & Controle, Seksualiteit & Samenleving, en Erotiek & het Goddelijke. Ieder thema laat de spanning zien tussen elk van die twee elementen. Religieuze teksten combineren zo moeiteloos met moderne kunst en zelfs filmpjes van een modern-orthodoxe influencer op TikTok die onverholen haar stem laat horen over het onderwerp seks in de Talmoed.

“Het Jodendom is altijd bezig met het aanpassen van wetten en regels naar het dagelijks leven”, zegt hoofdconservator Knotter. De plicht in het Jodendom is het krijgen van kinderen: ‘Wees vruchtbaar en vermenigvuldig je!’ Maar is er is zeker ook aandacht voor seksueel plezier tussen stellen om ‘de vrede in huis’ te bewaren. “Eigenlijk is er geen sprake van een spanning,” zegt conservator in opleiding Ruben Blom. “Er is geen tegenstelling, er zijn alleen verschillende interpretaties mogelijk. Het gaat ook om het oprekken en aanpassen van tradities.”

Emancipatie

De Joodse traditie is helder over wat mag en wat niet mag. Het huwelijk is een verbintenis tussen man en vrouw. Seks voor het huwelijk is verboden. Mannen mogen niet masturberen, want dat zou ‘het verspillen van zaad’ betekenen. Stellen mogen tijdens en tot zeven dagen na de menstruatie van de vrouw geen seks hebben. En dan alleen na de rituele reiniging in het mikwe.

Toch is de seksuele revolutie die het Westen in de jaren zestig opschudde, zeker niet aan het Jodendom voorbij gegaan. Foto’s en videoclips laten de worsteling zien van mannen en vrouwen die ‘anders’ zijn en toch hun Joodse identiteit willen omarmen. Zoals een orthodox-Joodse moeder haar zoon omarmt die zojuist uit de kast is gekomen. Homoseksualiteit mag niet volgens de Tora, zegt ze tegen hem. “Maar er is zoveel meer. Laat God niet los.”

Dromen

Een prachtig voorbeeld is een foto van twee jonge mannen in Jeruzalem, van fotograaf Yitzchak Woolf. Zij droomden van een traditioneel Joodse bruiloft, maar hun wens paste niet in de traditie van het huwelijk tussen man en vrouw. Na lang zoeken vonden ze een gemeenschap die hen een Joods huwelijk wilde geven. Woolf fotografeerde het paar zoals zij dat graag wilden, in de stijl van het schilderij van Jozef Israëls’ Joodse bruiloft. Knotter: “Dit huwelijk laat de wens zien van twee mannen om vanuit hun Joodse identiteit deel te zijn van die traditie, en waar ze een invulling voor vonden.”

Rechten en plichten

Van oudsher hielden rabbijnen zich bezig met die verschillende percepties van huwelijkse relaties, een omfloerste benaming voor seks. In het huwelijkscontract staat dat de man zijn echtgenote kleding, voedsel en seks verschuldigd is. En seks binnen het huwelijk kent vele plichten. In de Talmoed is per beroepsgroep gecategoriseerd hoe vaak een man een huwelijkse relatie met zijn vrouw moet hebben. Mannen die niet werken, moeten elke dag. Een ezeldrijver eens per week, en een zeeman heel weinig omdat die zo lang van huis is.

Er was en is zeker aandacht voor plezier. Op de tentoonstelling is een zogenoemde waterglijbaan te zien. Een rabbinaal goedgekeurd seksspeeltje dat een vrouw in bad kan gebruiken om haar lichaam en seksueel genot te verkennen. Er is een voorlichtingsboekje voor charedische Joden, met expliciete afbeeldingen van verschillende standjes. Seks voor het huwelijk is binnen deze gemeenschappen immers verboden, dus stellen moeten zich op de huwelijksnacht kunnen voorbereiden.

Openheid

De bekende televisiedokter Dr. Ruth speelde een belangrijke rol in openheid over seks. Het door haar bedachte Dr Ruth’s Game of Good Sex is een bordspel dat lijkt op Ganzeborden. Twee of vier spelers leren op die manier vrij te praten over intimiteit en seks. Aan het slot van het spel bereiken zij ‘wederzijds genot’.

Die openheid is beslist niet recent. Al in de Middeleeuwen bestond er een handleiding voor goede seks. De Iggeret Hakodesj, de Heilige Brief, behandelt seks op een positieve manier. “Daarmee willen we laten zien dat die thematiek niet alleen nu speelt,” zegt Knotter.

Geen censuur

Op een open en eerlijke manier tonen de conservatoren verschillende perspectieven op seksualiteit. En soms schuurt dat. Zoals de foto van een man met Tefilin om zijn arm gewikkeld in een setting die zweemt van erotiek. Een filmfragment uit Everything You Always Wanted to Know about Sex van regisseur Woody Allen, waarin een rabbijn fantaseert over bondage terwijl zijn vrouw aan zijn voeten varkensvlees eet. Of een boekje uit de beruchte Stalag-serie: een omstreden genre uit de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw. De verhalen zijn niets minder dan harde pornografie die zich afspeelt in de krijgsgevangenkampen van de nazi’s.

“We zijn bewust niet gaan censureren, behalve als iets overduidelijk kwetsend bedoeld was voor een bepaalde groep,” zegt Mirjam Knotter. “We moeten erkennen en laten zien dat taboes ook deel uitmaken van seksualiteit en er ook Joden zijn die deze beleving hebben. Daarom zijn we soms dagenlang bezig geweest om een verklarend tekstbordje te schrijven. Op die momenten is het belangrijk goed uit te leggen wat de bezoeker ziet.”

Gesprek

De thematiek van seksualiteit nodigt uit tot gesprekken en discussie. Hiervoor ontwikkelde het Joods Museum met de hulp van masterstudenten Ruben Blom en Belsie Pidcock diverse interactieve zones. Op een centrale plek in de expositie is daar ruimte voor. Een zitje met speelse poefjes die de titel van de tentoonstelling verbeelden, nodigt mensen uit om met elkaar in gesprek te gaan. Er hangen borden met vragen die de tentoonstelling oproept en waarop bezoekers hun visie kunnen geven, of een vraag kunnen schrijven waarop anderen kunnen antwoorden. “Tijdens de Museumnacht hebben we hiermee geëxperimenteerd en dat werkte heel goed,” zegt Ruben Blom. “Ideeën over seks en seksualiteit leven bij iedereen en zijn permanent in beweging. Mensen hebben daar gevoelens en meningen over, en willen die delen.”

Diversiteit

Kunstenaar Gil Yefman verbeeldt met zijn gigantische installatie TumTum die belangrijke boodschap van genderdiversiteit. TumTum is de benaming die de vroege rabbijnen gaven aan iemand bij wie de geslachtsdelen verborgen of ambigu waren. Oude Joodse teksten identificeren zes verschillende typen, waaronder ook androgyn. Yefman, die deze hokjes als beperkend beschouwt, verbeeldt die veelzijdigheid van mensen met een wirwar van gebreide lichaamsdelen. Met TumTum wil hij de diversiteit van het menselijk lichaam laten zien: ogen, borsten, penissen, sommige beschadigd of met littekens. Omarm je lichaam, wil hij daarmee zeggen.

De expositie is te zien in het Joods Museum in Amsterdam van 20 november tot en met 25 mei 2025, en is gemaakt in samenwerking met het Jüdisches Museum Berlin.