‘Grossman is de de absolute meester’ – recensie ‘Het leven speelt met mij’

Rafaël was vijftien toen zijn moeder doodging en hem verloste uit haar lijden.
Laten we beginnen met een compliment voor de vertaling van ‘Het leven speelt met mij’ door Ruben Verhasselt, die niet kortweg noteert; ‘toen zijn moeder stierf’, maar hij laat haar doodgaan. Sterven is zo snel, zo abrupt. Doodgaan daarentegen kost even tijd. De moeder was te belangrijk om haar zomaar te laten sterven. Nee, zij ging dood. Wat een prachtige openingszin. De toon is gezet!

Radicale gevolgen
‘Verhaal op zoek naar een schrijver’, een bekende uitdrukking die de Israëlische schrijver David Grossman (Jeruzalem, 1954) overkwam toen hij ruim twintig jaar geleden werd opgebeld door een zekere Eva Panic Nahir. Deze van oorsprong Kroatisch-Joodse vrouw reageerde op een krantenartikel van Grossman. Duidelijk is dat dit gesprek verder ging dan Grossmans bijdrage in de krant: Mevrouw Panic-Nahir had ook een verhaal te vertellen, haar eigen adembenemende familiegeschiedenis, die uiteindelijk resulteerde in Grossmans: ‘Het leven speelt met mij’.

Vera Panic Nahir (1918-2015) vocht tijdens de Tweede Wereldoorlog met Milos, haar grote liefde, in het communistisch partizanenleger van Josip Broz – alias veldmaarschalk Tito – tegen het Italiaans fascisme en Duits nazisme. Nadat in 1948 een politieke breuk tussen Tito en Stalin ontstond werd Milos gearresteerd op verdenking van collaboratie met de Sovjet-Unie. Hij pleegde in de gevangenis zelfmoord. Vera werd gearresteerd omdat ze niet bereid was haar overleden man te verraden. Als straf werd zij naar het beruchte vrouwenkamp op Goli Otok (naakt eiland) gebracht, een luguber oord in de Adriatische zee. Haar jonge dochter Nina blijft eenzaam achter en zal zonder moeder opgroeien. Ze voelt zich de rest van haar leven in de steek gelaten.

De ingrijpende keuzes van Vera betekenen een zwaar leven voor zichzelf, maar hebben ook en vooral radicale gevolgen voor de eerste generaties na haar. Niet alleen dus voor dochter Nina, maar ook voor kleindochter Gili, die de vertelster is in ‘Het leven speelt met mij’.

Huwelijk met stiefzuster
Vera is vanuit Joegoslavië naar Israël geëmigreerd, waar ze op een kibboets gaat wonen en kennis maakt met Toevja, die sinds kort weduwnaar is. Ze trouwen. Toevja’s zoon Rafaël (Rafi) heeft intussen een flinke kopstoot van Nina te incasseren, waarop (of waardoor?) hij smoorverliefd op haar wordt. Een eeuwige liefde, ondanks het feit dat Nina zijn stiefzuster is geworden trouwen ze. Er wordt een dochter geboren, Gili.

Gekwetste zielen
Opeens verdwijnt Nina uit zicht, zoals ooit ook haar moeder Vera ooit verdween. Ze zwerft over de wereld, heeft twaalf ambachten en dertien ongelukken en verslindt talloze mannen. Doordat ze destijds als kind door Vera in de steek is gelaten leidt ze een onthecht leven. Bindingsfobie is haar lot, op één uitzondering na: Haar woede en haat zijn niets minder dan de ‘binding’ die ze met haar moeder onderhoudt. Een vooral rancuneuze relatie. Rafaël neemt de opvoeding van zijn dochter Gili op zich en leert haar het vak van documentairemaker.

Als Vera negentig wordt nemen de drie vrouwen zich voor om samen dat verdoemde eiland Goli Otok te bezoeken. Hier zal ze haar ultieme levensverhaal toelichten, dat door Gili zal worden verfilmd. Door middel van filmbeelden en geluid kan de dementerende Nina terugzien op wat was. Daarnaast is het ook een mogelijkheid van heling van de gekwetste zielen van de vrouwen, die elk op de eigen manier gehavend zijn. Het cameraoog als objectief waarnemer en buitenstaander.

Grossman, de absolute meester
David Grossman heeft met ‘Het leven speelt met mij’ een psychologische roman gecomponeerd waarin voornamelijk op Vera en Nina en hun geborneerde moeder-dochterrelatie wordt gefocust. Daarbij is het evident dat van alle personages, die weliswaar een duidelijk persoonlijk profiel krijgen, dat van Nina het meest ingewikkelde is. Want een nauwelijks te doorgronden karakter, maar daardoor ook het meest tragische, mede vanwege haar onvolwassen vluchtgedrag.

De pijn en onderliggende frustraties die de drie vrouwen zowel verbinden als afstoten – dat betreft ook de relatie tussen Nina en Rafaël – worden verwoord in messcherpe dialogen. Daarin is Grossman een absolute meester. Uiteindelijk is de zoektocht naar de essentie van het (hun) leven een hymne aan de hereniging van getraumatiseerde generaties.
Of de lezer alles goed te begrijpt is de vraag. Zeker in het begin van het boek moet nog weleens teruggebladerd worden om uit te pluizen wie het woord heeft en wat de relatie van deze persoon met de anderen is. Maar de roman is vanaf de eerste pagina’s zo boeiend, dat je dit kleine ongemak op de koop toe neemt.

Wat wel af en toe stoort is Vera’s Kroatische accent te benadrukken, een taal die geen lidwoorden kent. Bijvoorbeeld: ‘Op mijn twaalfde ging ik eerste keer serieus denken, toen ik nog in bed onder dekens lag en dienstmeisje al in huis kwam’. Je bent onwillekeurig meer bezig met Vera’s taalgebruik’ dan over het belang van haar relaas. Serieuze quotes worden daardoor een beetje ridicuul.

Het feit dat Gili en haar vader Rafaël in een groot deel van de roman een filmportret van Vera en Nina opnemen trekt nogal wat ‘spanning’ uit het familiedrama. De camera gaat draaien en weer wordt een partje geserveerd van de problemen die tussen de familieleden, bestaan. Het wordt bijna voorspelbaar. De familiebijeenkomst op Goli Otok krijgt toch een aangrijpende spanning door een drastische ingreep in het verhaal. Daarnaast wordt nu – in een ander lettertype – het historisch relaas gegeven van Vera als gevangene op Goli Otok, en dat is een schrijnend, maar nochtans prachtige epos.

‘Het leven speelt met mij’ zou kunnen verwijzen naar de mens als speelbal van het noodlot; het gebeurt nu eenmaal en daar is niets tegenin te brengen. Eva houdt echter de regie over haar leven; ze neemt beslissingen die durf en karakter vereisen. Daarom is ‘Het leven speelt met mij’ een prachtige en ontroerende roman.

In 2002 is het verhaal van Eva Panic Nahir verfilmd door Avner Faingulernt onder de titel: Eva – a documentary.

Titel: Het leven speelt met mij
Auteur: David Grossman
Vertaling vanuit het Hebreeuws: Ruben Verhasselt
Uitgever: Cossee 
ISBN 9789059369054
Prijs: 24,99 euro