Ivan Klíma, schrijver en dissident – in memoriam

Op 94-jarige leeftijd is de Tsjechische schrijver en Sjoa-overlevende Ivan Klíma overleden. Hij stierf zaterdag in zijn woonplaats Praag en laat een groot oeuvre achter. Hij schreef romans, verhalen, toneelstukken, reportages en essays. Zijn werk is vertaald in 29 talen. Hij was van dezelfde generatie als Milan Kundera, met wiens werk overeenkomsten bestaan. Tsjechië rouwde deze week om Klíma, onder meer omdat een veel gewaardeerde generatie schrijvers en intellectuelen er nu niet meer is.

Ivan Klíma werd op 14 september 1931 in Praag geboren als Ivan Klauders. Hoewel zijn ouders Joods waren, groeide hij niet met het Jodendom op. Pas nadat de geallieerden in München 1938 het Südetenland hadden opgegeven aan nazi-Duitsland en Bohemen en Moravië in hetzelfde jaar door de Duitsers werden bezet, besefte Klíma zich Joods te zijn. De oorlogsjaren waren zwaar voor de Joden in Tsjechië, zo ook voor het gezin: een rijke, bloeiende gemeenschap werd in een paar jaar kapotgemaakt.

Bevel

In november 1941 kregen eerst zijn vader Vilém Klíma, en vervolgens, in december, Ivan, zijn moeder en broer het bevel om te vertrekken naar concentratiekamp Theresienstadt. Hoewel het een tijdelijk ‘opvangkamp’ was voor voornamelijk Joden uit Midden- en Oost-Europa, waardoor het vaak werd ‘leeggehaald’, wist het gezin te overleven tot de bevrijding door het Rode Leger, in mei 1945. Nadien besloten zijn ouders de familienaam te veranderen in Klíma, wat ‘klimaat’ betekent.

Stuk touw

Later schreef Klíma over zijn tijd in Theresienstadt in het Britse literaire tijdschrift dat ‘iedereen die als kind een concentratiekamp heeft meegemaakt, die volledig afhankelijk is geweest van een externe macht die elk moment kan binnenkomen en hem en iedereen om hem heen kan slaan of doden, waarschijnlijk door het leven gaat op zijn minst een beetje anders dan mensen die zo’n opvoeding bespaard is gebleven. Dat het leven kan worden gebroken als een stuk touw – dat was mijn dagelijkse les als kind’.

Communisme

Na de oorlog werd Ivan Klíma als jongvolwassene lid van de Tsjecho-Slowaakse Communistische Partij. Hij studeerde letterkunde aan de Karelsuniversiteit, ging in 1956 aan de slag bij een grote uitgeverij en schreef voor diverse kranten. Hij begon in de jaren zestig proza en toneelstukken te schrijven, en werd een bekend literair figuur in het toenmalige Tsjecho-Slowakije. Omdat het regime meer en meer totalitair werd – onder meer zijn vader verdween in de gevangenis – vertrok hij uit de partij.

Goed en kwaad

Uiteindelijk werden Klíma’s kinderlijke hoop op de triomf van het goed over het kwade een volwassen besef dat het vaak ‘niet de krachten van goed en kwaad waren die met elkaar vochten, maar slechts twee verschillende kwaden, in concurrentie om de controle over de wereld’. De schijnprocessen en moorden op Tsjechen en Slowaken die zich tegen het nieuwe communistische regime verzetten, waren inmiddels begonnen. Klíma’s vader werd opnieuw gevangengezet, niet door de Duitsers maar door zijn eigen landgenoten.

Clandestiene pers

Tijdens de Praagse Lente van 1968 was Klíma een vooraanstaand dissident. Ten tijde van de Sovjet-invasie van Tsjecho-Slowakije, in augustus 1968, bevond hij zich in Londen, op weg naar een aanstelling in Michigan. Hij bleef in het buitenland, maar keerde in 1970 terug naar Praag. Hoewel hem toen zijn paspoort werd afgenomen en hij gedwongen werd om eenvoudige baantjes te nemen, bleef hij lid van de literaire ‘ondergrondse’. Klíma smokkelde boeken en raakte betrokken bij de clandestiene pers, de samizdat.

Václav Havel

Na de omverwerping van het communisme in 1989 werd Klíma een prominente aanhanger van toneelschrijver Václav Havel, die met verzetsgroep Charta77, de bekendste dissident was. Jarenlang had Klíma verboden romans en toneelstukken geschreven, die in het buitenland werden gepubliceerd. Nadat het publicatieverbod in 1989 werd opgeheven, werden ze alsnog in Tsjecho-Slowakije gepubliceerd. Havel werd als nieuwe leider van het land op het schild gehesen en ging tegen heug en meug de politiek in. Klíma bleef schrijven.

Veelzijdig werk

De auteur maakte in in 1992 en 1993 mee hoe Tsjecho-Slowakije uiteen viel in Tsjechië en Slowakije, en zag zijn land in 1999 toetreden tot de NAVO en in 2004 tot de EU. Onderwijl bleef hij een schrijver en intellectueel die in binnen- en buitenland bekendheid genoot. Klíma leverde tot in zijn laatste jaren een veelzijde en indrukwekkend oeuvre af. Van romans en toneelstukken tot aan proza, rapporten, essays, feuilletons en kinderboeken. In 2013 was hij een van de oprichters van de eerste ecologische partij van Tsjechië.

Prijzen

Klíma werd vaak gelauwerd en ontving verschillende prijzen. In 2002 ontving hij de Franz Kafka-prijs voor zijn oeuvre en het boek Great Age Wants Great Murders, over het leven en werk van Karel Čapek. In 2010 kreeg hij de Magnesia Litera Award in de categorie non-fictie voor zijn memoires Mijn gekke eeuw. En samen met Jiří Peňás werd hij laureaat van de Ferdinand Peroutka-prijs van 2013. Tot zijn bekendste werken behoren ‘Minnaars voor een nacht’ en de verhalenbundel ‘Mijn vrolijke ochtend’.

Thuisland

“Soms verzin je alles volledig, soms word je geïnspireerd door levenservaring. Maar je kunt niet zonder verbeelding, want alles waarover je schrijft is verzonnen. Je beschrijft nooit wat er precies is gebeurd. Je hebt last van de dialogen, en daarom heb ik altijd gezegd dat een schrijver in zijn thuisland moet wonen, want alleen daar begrijpt hij zijn taal en de eigenaardigheden ervan perfect, bijvoorbeeld in het Tsjechisch in de spreektaal,” zei Klíma vier jaar geleden in een interview in het Tsjechische tijdschrift Téma.

De laatste

In 2012 leverde Klíma zijn laatste werk af: Hoe word je geen moordenaar. Wel bleef hij essays en journalistieke stukken schrijven. Soms gaf hij nog interviews, zoals in 2021, toen zijn grote werk Mijn gekke eeuw opnieuw werd uitgegeven. ‘Mijn vader, schrijver Ivan Klíma, is vanochtend vroeg thuis overleden, omringd door zijn familie, na een langdurige ziekte’, liet zijn zoon Michal zaterdag op sociale media weten. In Tsjechië was het nieuws groot: niet alleen verloor het land een groot schrijver, ook was hij de laatste van de generatie van Kundera en Havel die nog in leven of actief was.