Jonet-kieswijzer Tweede Kamer 2025: Joodse thema’s per partij

De Nederlanders mogen op 29 oktober naar de stembus voor vervroegde Tweede Kamerverkiezingen. Jonet.nl dook in de verkiezingsprogramma’s van de verschillende partijen om op een rijtje te zetten hoe ze zich verhouden tot de Joodse thema’s en Israël. Hoe kijken ze naar antisemitisme, veiligheid en Joods leven? En wat vinden ze van Israël en de toestand in Gaza?

Hieronder staat per partij – in volgorde op de kieslijst – aangegeven waar die inhoudelijk staat. Sommige partijen hebben het kort over de Joodse thema’s en Israël, anderen lang, vandaar de verschillen in lengte per partij op deze pagina. Veel partijen gaat uitgebreid in op Gaza en wat Nederland daar aan moet doen, maar konden bij schrijven niet voorzien dat er – onder leiding van Amerika – er een vredesdeal zou komen.

PVV (lijst 1)

De partij van Geert Wilders werd bij de Tweede Kamerverkiezingen van 2023 de grootste en kwam het jaar erop in de regering, maar kreeg vanuit de macht weinig voor elkaar. Op 3 juni blies Wilders het kabinet-Schoof op, nieuwe verkiezingen afdwingend. In tegenstelling tot bij voorgaande verkiezingen heeft de Partij voor de Vrijheid (PVV) een uitgebreider verkiezingsprogramma, maar binnenlandse Joodse thema’s komen daar nauwelijksin voor. De partij belooft dat het antisemitisme ‘snoeihard’ zal bestrijden, en koppelt het probleem vooral aan de islam.

Verder is Wilders uitgebreid over Israël, dat hij de enige echte democratie in het Midden-Oosten noemt. ‘Israël, omringd door islamitische terreur, voert een existentiële strijd en verdient al onze steun – zeker gezien het toenemende antisemitisme, zelfs in onze eigen Tweede Kamer. Wapenleveranties aan Israël moeten onverminderd door kunnen gaan. Israël heeft de vrije hand bij het totaal vernietigen van Hamas en het bevrijden van de gijzelaars’, schrijft de PVV.

Als het aan Wilders ligt, betaalt Nederland ‘geen cent aan de wederopbouw van Gaza; de rekening kan worden doorgestuurd naar landen die Hamas steunen. Palestijnse vluchtelingen zijn hier niet welkom; zij kunnen zich in Arabische landen hervestigen. De PVV wil de Nederlandse ambassade verhuizen naar Jeruzalem en onze vertegenwoordiging in Ramallah ‘bij de corrupte Palestijnse Autoriteit’ direct sluiten. ‘We hebben immers al een ambassade in Amman, de hoofdstad van de enige echte Palestijnse staat: Jordanië’, aldus Wilders.

GroenLinks-PvdA (lijst 2)

In tegenstelling tot de PVV gaat de partijcombinatie GroenLinks-PvdA uitgebreider in op binnenlandse Joodse thema’s. Het verkiezingsprogramma omvat ook 169 pagina’s. Antisemitisme wordt steevast in combinatie met andere vormen van discriminatie genoemd. Het gaat om een opsomming van Jodenhaat met LHBTIQ+-haat, moslimhaat, vrouwenhaat, anti-zwart racisme, anti-Aziatisch-racisme, en discriminatie wegens religie, handicap of opleidingsniveau.

Lijsttrekker Frans Timmermans wil discriminatie tegengaan. ‘In het onderwijs besteden we meer aandacht aan de gevolgen van discriminatie, antisemitisme en uitsluiting. We waarborgen aandacht voor onder andere het koloniale verleden, slavernij, de Holocaust en de Joodse cultuur. We maken middelen vrij voor initiatieven die zich inzetten voor meer bewustwording, zoals het Nationaal Plan Versterking Holocausteducatie, projecten tegen moslimhaat en het programma Internationaal decennium voor mensen van Afrikaanse afkomst’.

De antisemitisme-coördinator mag van GroenLinks-PvdA blijven. ‘Antisemitisme neemt de afgelopen jaren schrikbarend toe. We bestrijden antisemitisme door online haat tegen te gaan en kennis over de Joodse geschiedenis en cultuur te vergroten. Antisemitische incidenten pakken we hard aan met passende straffen, en we zorgen dat slachtoffers laagdrempelig aangifte kunnen doen bij getrainde discriminatie-rechercheurs. We zorgen voor voldoende beveiliging bij Joodse instellingen’.

Wat het Israël-beleid betreft moet van Timmermans het roer om. ‘De Nederlandse en Europese passiviteit wordt ingeruild voor een krachtige politiek met het internationaal recht als leidraad’, aldus zijn partij-combinatie’. Door onze Grondwet moet Nederland alles doen om in Gaza ‘etnische zuivering, misdaden tegen de menselijkheid en genocide te stoppen. We zetten ons in voor de onmiddellijke vrijlating van de gijzelaars door Hamas en voor een duurzaam staakt-het-vuren. We nemen initiatieven om een einde te maken aan de Israëlische bezetting’.

Verder wil GroenLinks-PvdA ‘stevige sancties tegen Israël, waaronder volledige opschorting van het EU-Israël Associatieakkoord, het stopzetten van militaire samenwerking, de import, export en doorvoer van wapens, persoonssancties tegen Israëlische ministers en militairen verantwoordelijk voor oorlogsmisdaden en een totaaverbod op economische betrekkingen met de illegale nederzettingen’. Als Timmermans in de regering komt, wil hij tevens snel een onafhankelijke Palestijnse staat erkennen.

VVD (lijst 3)

De verkiezingsprogramma van de rechts-liberale VVD heet ‘Sterker uit de storm’ en is 81 pagina’s lang. Het bevat een alinea over Joods leven: ‘ De Joodse gemeenschap verdient een veilige plek in Nederland. We versterken de nationale aanpak tegen antisemitisme en geven antisemitisme-coördinator meer bevoegdheden en middelen. Holocaustontkenning en -bagatellisering zijn een vorm van hedendaags antisemitisme en worden stevig aangepakt. We maken de Holocaust bespreekbaar in elk klaslokaal’.

Verderop wordt in het deel over democratie verder op de positie van de Sjoa ingegaan. ‘Dat onze vrije en veilige manier van samenleven onder druk staat, blijkt helaas ook keer op keer uit de toename van onder meer Jodenhaat, vrouwenhaat en homohaat. In steeds meer schoolklassen is de Holocaust onbespreekbaar. In Amsterdam accepteert minder dan de helft van de leerlingen homoseksualiteit. Sommige mensen, vaak zelfs hier geboren, zijn totaal vervreemd van ons land opgegroeid’.

Terreurorganisaties wil de VVD sneller kunnen verbieden. ‘We introduceren een bestuurlijk verbod op ondermijnende organisaties en passen artikel 2:20 van het Burgerlijk Wetboek aan. Zo wordt het naar Duits voorbeeld sneller mogelijk een vereniging of organisatie zoals Samidoun, de PFLP en andere anti-rechtsstatelijke, anti-LHBTIQ+ en antisemitische organisaties te ontbinden en verboden te verklaren’. Bij de inburgering van nieuwkomers is aandacht voor de Sjoa en antisemitisme. Jodenhaat in de sport wordt aangepakt.

Inzake Israël geeft de VVD van lijsttrekker Dilan Yesilgöz steun aan dat land in de strijd tegen Iran. ‘Zeker na de verschrikkelijke terreurdaad op 7 oktober 2023 heeft Israël het recht om Hamas uit te schakelen en de gijzelaars terug te halen. Tegelijkertijd kijken we kritisch naar het handelen van de Israëlische regering daarbij. Israël moet zich houden aan het oorlogsrecht en meer doen om de toegang tot medicijnen, voedsel en schoon water te verbeteren’. Er moet snel een staakt-het-vuren komen en de internationale gemeenschap moet bijdragen aan de opbouw van Gaza. De VVD is tegen nederzettingen en voor een tweestatenoplossing.

NSC (lijst 4)

De partij Nieuw Sociaal Contract (NSC) werd in 2023 opgericht door Pieter Omtzigt en wordt bij deze verkiezingen aangevoerd door ex-minister Eddy van Hijum. Voor wat de binnenlandse Joodse thema’s betreft is de partij in het program helder: ‘radicalisering en de dreiging van terrorisme vragen om permanente alertheid, inclusief de (geweldsdreiging tegen Joodse personen en objecten door het oplaaiend antisemitisme. Het verheerlijken van terrorisme wordt strafbaar’.

Online echokamers moeten worden doorbroken, aldus NSC. ‘Het stelsel voor het bewaken en beveiligen van personen en objecten moet worden versterkt. We steunen de Strategie Bestrijding Antisemitisme’. De partij zegt zich tevens zorgen te maken over het conflict in het Midden-Oosten en wil er iets aan doen. ‘Nederland zet zich actief in om bij te dragen aan een betere situatie, het verlichten van leed en het vinden van een oplossing van het conflict’, juist ook achter de schermen’.

In het Israëlisch-Palestijnse conflict blijft NSC zich inzetten voor ‘een tweestatenoplossing met een veilig Israël en een onafhankelijke Palestijnse staat, zonder enige betrokkenheid van de terroristische organisatie Hamas. We voelen een grote urgentie om een einde te helpen maken aan de onmenselijke situatie in de Gazastrook. We zijn tegen illegale nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever en elders’. Verder wil NSC de mensenrechten op internationaal gebied bevorderen.

D66 (lijst 5)

Niet alle partijen hebben hun verkiezingsprogramma nog helemaal rond. Zo had D66 nog steeds een concept-programma bij het maken van dit artikel. Naar verwachting zal daar weinig van worden afgeweken. Opvallend: het woord ‘antisemitisme’ komt bij D66 nergens in het concept-verkiezingsprogramma voor. ‘Israël pleegt genocide’, staat er wel, evenals dat de oorlogsmisdaden van Israël gestopt moeten worden.

Net als GroenLinks-PvdA sommen de links-liberalen antisemitisme op met andere vormen van discriminatie. ‘D66 wil alle vormen van uitsluiting, racisme en discriminatie doorbreken: of het nu gaat om afkomst of geloof (Jodenhaat of moslimhaat), huidskleur (zoals anti-zwart of anti-Aziatisch racisme), leeftijd, armoede, beperking, neurodiversiteit (zoals ADHD of autisme), seksuele oriëntatie of genderidentiteit (queerhaat) of omdat iemand een vrouw is’, aldus de partij van lijsttrekker Rob Jetten.

Inzake Israël wil D66 dat Nederland organisaties ondersteunt die bewijsmateriaal van schendingen van mensenrechten en humanitair oorlogsrecht opsporen, bijhouden en documenteren. Bijvoorbeeld in Gaza, waar hulpverleners en journalisten doelwit zijn van Israëlische aanvallen’. Ook staat er: ‘D66 veroordeelt de continue en grove schendingen van het internationaal recht door Israël. Ook veroordelen we de terroristische aanslag door Hamas op 7 oktober 2023’.

‘De genocide in Gaza, de grootschalige vernietiging, het vermoorden en uithongeren van de Palestijnen, en het geweld tegen de Palestijnen door Israëlische kolonisten op de Westelijke Jordaanoever moeten onmiddellijk stoppen’, aldus de links-liberalen. ‘Wij pleiten voor een onmiddellijk en duurzaam staakt-het-vuren, ongehinderde humanitaire toegang onder VN-vlag (inclusief structurele steun aan UNRWA) en vrijlating maakt ruimte voor vooruitgang van alle gijzelaars’.

Nederland moet van D66 ‘de gehele regering-Netanyahu sanctioneren, moet per direct stoppen met de export van wapens en dual-use goederen die mogelijk bijdragen aan het geweld in Gaza, moet de import verbieden van goederen uit de bezette gebieden en moet per direct het EU-associatieverdrag opschorten. Vrede begint met gelijke rechten. De onwettige bezetting van de Palestijnse gebieden moet worden beëindigd. Nederland moet nu de Palestijnse staat erkennen en het Palestijnse recht op zelfbeschikking bevestigen’.

BBB (lijst 6)

De boerenpartij van lijsttrekker Caroline van der Plas is erg Joods- en Israëlvriendelijk. Allereerst roept BBB op om geen internationale conflicten naar hier te importeren. ‘Het conflict tussen Israël en de Palestijnen leidt in Nederland tot spanningen, demonstraties en intimidatie. De aanhang van terreurbewegingen zoals Hamas is zichtbaar op onze scholen, in wijken en zelfs op universiteiten. Via de asielinstroom en via een gebrek aan duidelijke grenzen importeren we conflicten uit het Midden-Oosten naar onze eigen samenleving’.

BBB vindt ook dat Nederland stevig moet staan voor democratie, rechtsstaat en het beschermen van onze waarden. ‘In dat licht is het beschermen van Joodse Nederlanders urgenter dan ooit. Antisemitisme neemt in alarmerend tempo toe. Intimidatie, bedreiging en zelfs geweld tegen Joden zijn helaas weer realiteit geworden. BBB staat voor onze Joodse gemeenschap en vindt dat deze onvoorwaardelijk beschermd moet worden. Wij zijn er trots op dat erkenning van de Sjoa, mede dankzij onze inzet, is opgenomen in het inburgeringstraject’. Ook staat BBB voor artikel 23 in het onderwijs en voor Joods ritueel slachten.

In het (hoger) onderwijs moet van Van der Plas hard worden ingegrepen als er sprake is van Jodenhaat, zo staat in het BBB-program. ‘Bij antisemitische of andere haatdragende demonstraties en vernielingen dienen onderwijsinstellingen onmiddellijk daadkrachtig op te treden. We willen dat de Onderwijsinspectie dit meeneemt in haar beoordeling van onderwijsinstellingen’, zo onderschrijft BBB, dat ook actieve steun geeft aan de zelfverdediging van Israël en Oekraïne.

‘Steun voor het (voort)bestaan van Israël staat als een paal boven water. Nederland en Europa hebben hierin een historische verantwoordelijkheid. Israël is een democratie en heeft het recht op zelfverdediging, maar wel proportioneel, waarbij ook Israël zich aan internationaal recht, humanitair en oorlogsrecht moet houden’, aldus Van der Plas. die uiteindelijk een tweestatenoplossing wil en wil dat de haat tegen Joden stopt.

BBB staat voor het streven naar wederzijdse erkenning van grenzen, veiligheidsgaranties voor de lange termijn, gelijke rechten voor alle inwoners en respect voor heiligdommen van Joden, moslims en christenen. Veel nederzettingen op de Westelijke Jordaanoever zijn illegaal, evenals de uitbreiding ervan. Over de toekomst daarvan wordt beslist bij een eventueel wederzijds overeengekomen (vredes)akkoord waarbij landruil een mogelijke bijdrage kan leveren.

CDA (lijst 7)

Het ooit zo grote en machtige CDA moet vanwege een matige verkiezingsuitslag in 2023 genoegen nemen met de zevende plaats op het stembiljet. Maar wat de Joodse thema’s betreft was de partij deze week in VPRO’s Bureau Buitenland bij monde van kopstuk Derk Boswijk duidelijk: het CDA wil zo snel mogelijk een onafhankelijke Palestijnse staat erkennen. Wat willen de christendemocraten volgens het verkiezingsprogramma nog meer?

In de paragraaf over discriminatie staat: ‘Er is geen enkele ruimte voor antisemitisme in Nederland. Antisemitisme en de ontkenning van de Holocaust moet voortdurend en stevig bestreden worden’. Ook staat het CDA pal voor artikel 23 in de grondwet, dat bepaalt dat religieus en dus ook Joods bijzonder onderwijs kan blijven bestaan. Andere thema’s, zoals de rituele slacht in Nederland, worden in het programma van het CDA niet aangesneden.

Voor het Midden-Oosten is een uitgebreide paragraaf ingericht. Israël heeft bestaansrecht, en het volste recht zich te verdedigen binnen internationaal erkende normen, maar ‘de invulling van dat recht is echter verworden tot een offensief dat het internationale recht schendt en onvoorstelbaar leed veroorzaakt onder de Palestijnse burgerbevolking. Handhaving van het internationaal recht geldt ook hier. Het is juist in Israëls belang dat de staat niet verder afglijdt van waarden van democratie, rechtsorde en respect voor mensenrechten’.

Het CDA wil een snel staakt-het-vuren, nog meer hulp voor Gaza en vlugge vrijlating van de gegijzelden. Nederland moet meer druk uitoefenen op Israël, ‘bijvoorbeeld door de handelsvoordelen uit het EU-Israël associatieverdrag op te schorten, of sancties op personen. Dit gebeurt bij voorkeur via de economische en politieke kanalen van de EU. Blijft dat zonder resultaat, dan neemt de Nederlandse regering deze maatregelen samen met gelijkgestemde landen’.

In tegenstelling tot wat Boswijk zei, is het program terughoudender over een onafhankelijke Palestijnse staat. ‘Wanneer voorwaarden worden geborgd, kan erkenning van Palestina naast de staat Israël bijdragen aan een geloofwaardige en duurzame basis in de regio en als onderdeel van een tweestatenoplossing. Voorwaarden zijn in ieder geval: institutionele versterking en de bestuurlijke integratie van Gaza en de Westelijke Jordaanoever, uitsluiting van Hamas en vergelijkbare terreurorganisaties, ondubbelzinnige erkenning van het bestaansrecht van Israël, democratische hervormingen, vrije verkiezingen en effectieve maatregelen tegen corruptie, antisemitisme en religieus extremisme’.

Verder is het CDA kritisch over de Israëlische nederzettingen. ‘Het illegale Israëlische nederzettingenbeleid ondermijnt de tweestatenoplossing en brengt vrede verder weg. Het kabinet moet verder gaan dan ontmoedigen en effectieve maatregelen nemen, zoals sancties tegen verantwoordelijken en een verbod op producten uit de illegale nederzettingen’.

SP (lijst 8)

Het verkiezingsprogramma van de Socialistische Partij (SP) heet Super Sociaal. Het gaat amper op Joodse leven in. Wel willen de democratisch-socialisten af van religieus onderwijs volgens artikel 23 van de grondwet, dat moet worden gemoderniseerd. ‘Wij kiezen voor openbare en inclusieve scholen, waar afkomst, geloof of levensovertuiging geen drempel vormen. Onderwijs brengt kinderen samen en legt de basis voor begrip, gelijkwaardigheid en solidariteit. Ieder kind is welkom – ongeacht achtergrond’.

Over de religieuze slacht zegt de SP: ‘Slachten zonder verdoving wordt verboden om onnodig lijden van dieren tegen te gaan, met respect voor dierenwelzijn als hoogste norm’. Over antisemitisme als discriminatievorm wordt niet gerept. Wel staat er: ‘We gaan tweedeling tegen en accepteren geen enkele vorm van discriminatie, door niemand. Discriminatie bestrijden we altijd en overal, op basis van klasse, kleur, gender, religie, seksuele voorkeur, leeftijd, woonplaats, beperking of wat ook’.

Net als andere partijen wordt in het SP-program uitgebreid ingegaan op de situatie in Israël en Gaza. ‘Er moet een beleid van Boycotten, Desinvesteren en Sanctioneren (BDS) komen om de medeplichtigheid aan de bezetting te beëindigen en de Israëlische regering onder druk te zetten, ook wanneer er een staakt-het-vuren in Gaza is. Dit beleid betekent dat goederen uit illegale nederzettingen ons land niet meer binnenkomen, bedrijven die profiteren van de bezetting worden aangepakt met sancties en financiële stromen en investeringen richting Israël worden beëindigd’.

De SP vervolgt: ‘Om de Israëlische regering maximaal onder druk te zetten willen wij een volledig wapenembargo, opschorting van het EU-associatieakkoord met Israël en een algeheel handelsboycot, waarbij zaken als humanitaire hulp, medicijnen en voedsel zijn uitgezonderd. We schorten het belastingverdrag met Israël op en pakken geldstromen via de Zuidas van en naar Israël aan. Alles hierin moet gericht zijn op het onder druk zetten van de regering en elites van Israël’.

Er moeten ook sancties komen tegen het kabinet-Netanyahu, aldus de SP. ‘Daarnaast blijven we acties steunen die oproepen tot het verbreken van banden met bepaalde organisaties in Israël, zoals universiteiten, als drukmiddel totdat de genocide en andere misdaden tegen de menselijkheid stoppen’. Oorlogsmisdadigers moeten naar Den Haag komen om te worden berecht. Uit te program:

‘Degenen die verantwoordelijk zijn voor genocide in Gaza moeten zich voor het internationaal gerecht verantwoorden. Nederland moet zich aansluiten bij de genocidezaak die is aangespannen door Zuid-Afrika bij het Internationaal Gerechtshof. Het gelijkstellen van terechte kritiek op Israëls beleid aan antisemitisme is onacceptabel en verwerpelijk. Dit mag niet gecriminaliseerd worden’.

DENK (lijst 10)

Dan door naar de ‘politieke beweging’ DENK, dat een verkiezingsprogramma heeft waarin een obsessie voor Israël lijkt te bestaan. In het binnenland maakt de partij zich wel hard voor Joods leven en in de paragraaf over discriminatie wordt ‘antisemitisme’ genoemd. DENK wil dat tegengaan met onder meer een discriminatie-deadline, anti-fascisme in de grondwet, het doorlichten van en zero-tolerance in de overheid, zwaardere straffen tegen discriminatie, een discriminatiepolitie en een hate speech detector. Voor moslimhaat is een aparte paragraaf ingericht.

Qua religie wil DENK meer erkenning voor religieuze instellingen en de bindende rol die ze hebben in de samenleving. De partij wil beter overleg met de overheid en wil dat religieuze voedselvoorschriften blijven gehandhaafd. Koosjer of halalvlees eten moet altijd blijven gewaarborgd. ‘De productie van vlees volgens religieuze richtlijnen moet wettelijk worden beschermd’. Ook tornt DENK niet aan artikel 23 in de grondwet. Naast de christelijke feestdagen moet er ook erkenning komen voor Joodse, islamitische en andere feestdagen.

Hoofdstuk één van het verkiezingsprogramma van DENK heet ‘Een vrij Palestina’, is geheel aan Israël en de Palestijnen gewijd en heeft als uitgangspunt: ‘We zijn pas vrij als de Palestijnen ook vrij zijn’. De naam Israël wordt steevast tussen aanhalingstekens geschreven. Gesproken wordt van ‘de entiteit “Israël”‘ en niet van de Staat Israël. In feite wordt zo het bestaan van de staat Israël ontkend of op zijn minst ontkracht. Wel moet er een ‘Israël-tribunaal komen’. Uit het DENK-programma:

‘Vanaf het begin van de brute genocide die “Israël” pleegt in Gaza staat DENK elke dag vooraan om de zwaarst mogelijke maatregelen tegen “Israël” te eisen. De misdaden die “Israël” pleegt verplicht ons om ons onvermoeibaar in te zetten om de genocide te stoppen. Tienduizenden Palestijnen zijn door “Israël” vermoord waaronder heel veel kinderen. “Israël” hongert de mensen in Gaza doelbewust uit en pleegt aan de lopende band oorlogsmisdaden.”

DENK pleit voor ‘de zwaarste sancties’ tegen ‘oorlogsmisdadiger’ Netanyahu en anderen de Israëlische regering. Alle tegoeden van de Israëlische regering moeten worden bevroren. Alle vormen van samenwerking tussen Nederland en Israël op militair en inlichtingengebied moeten worden gestopt. Ook komt er een volledig en permanent wapenembargo tegen Israël. Het Israëlische leger wordt door DENK ‘Israeli Occupation Forces’ genoemd en gaat in de ban: personeelsleden mogen Nederland niet meer in.

Als het aan DENK ligt komt er een totaal Nederlands handelsembargo tegen Israël. Voor humanitaire hulp aan de Palestijnen moet een uitzondering worden gemaakt. Alle verdragen met Israël moeten worden opgezegd en ook moet het land uit alle internationale organisaties worden verwijderd, vindt DENK. Dat betekent dat Israël uit de VN moet worden gezet. Verder komt er een sportieve, educatieve en culturele boycot tegen Israël en stoten pensioenfondsen hun beleggingen in het land meteen af.

Er wordt in het program van DENK ook aandacht besteed aan het Centrum Informatie en Documentatie Israël (CIDI). ‘We stoppen de “Israëlische” inmenging in de politiek en in de samenleving. De schadelijke activiteiten van lobbyorganisaties van de “Israëlische” regering en van organisaties die ‘Israëlische” oorlogsmisdaden goedpraten, zoals het CIDI, worden een halt toegeroepen’, aldus de partij van Stephan van Baarle, die vindt dat Nederland ‘al tachtig jaar wegkijkt’.

In de wereld van DENK erkent Nederland het zionisme ‘als extremistische en racistische ideologie die tot rassenscheiding en apartheid heeft geleid’. Het program pleit voor inzet van Den Haag voor het ontmantelen van nederzettingen in de Palestijnse gebieden. ‘Al het door “Israël” bezette land gaat terug naar de rechtmatige eigenaren: de Palestijnen’. Nederland moet volgens DENK ook excuses aanbieden voor zijn stem uit 1947 voor het opdelen van het Brits Mandaatgebied Palestina in een Joods en Arabisch deel. Verder pleit de partij voor een éénstaatoplossing: Palestina. Israël mag van DENK niet bestaan.

PvdD (Lijst 11)

De Partij voor de Dieren (PvdD) wordt door watchers steeds vaker gekscherend de Partij voor de Palestijnen genoemd, omdat leider Esther Ouwehand het de laatste tijd meer opneemt voor de Palestijnen dan voor de dieren. Israël is komt er bij de PvdD in het programma voor de verkiezingen eveneens niet goed van af. Wat binnenlandse Joodse thema’s betreft, geldt bij de partij dat Joden zich veilig moeten voelen in Nederland en niet moeten worden gediscrimineerd.

Jodenhaat en moslimhaat worden samen genoemd. ‘Joodse Nederlanders hebben steeds vaker te maken antisemitisme Met verbale en fysieke agressie op school, op het werk, in de eigen buurt, in de sport en op sociale media. Joodse scholen moeten steeds strenger beveiligd worden. Joden moeten hun Joodse identiteit in vrijheid en veiligheid kunnen beleven’, schrijft de dierenpartij.

‘Daarbij is het van belang om de rol van Europa in het antisemitisme onder ogen te zien. Europa is de bakermat van antisemitisme. Eeuwenlang werden Joden in Europa vervolgd om hun Joods-zijn. Er gingen tal van afschuwelijke complottheorieën rond waarin Joden werden gedehumaniseerd. Hierdoor werden mensen tegen elkaar opgezet. Dit vormde de voedingsbodem voor de Holocaust, een van de grootste misdaden in de geschiedenis, waar ook veel gewone burgers in Europa aan meewerkten’, zo erkent de PvdD.

Maar dat laat onverlet dat een antwoord op de Sjoa, het stichten van de Staat Israël, volgens Ouwehand en co. verkeerd heeft uitgepakt. ‘De wens voor een eigen staat waarin Joden beschermd zouden worden tegen haat en vervolging, is vanuit de gruwelijke Holocaust goed te begrijpen. Maar deze terechte wens legde de basis voor een nieuwe misdaad tegen de menselijkheid. In 1947 en 1948 vond de Nakba (Arabisch voor ‘de ramp’) plaats, waarbij duizenden Palestijnen werden vermoord en honderdduizenden werden verdreven, zodat de staat Israël kon worden gesticht’.

Het antisemitisme in Nederland wordt in het PvdD-program gekoppeld aan de situatie in Israël. ‘In Gaza maakt de staat Israël zich schuldig aan genocide en etnische zuivering, en ook de Westelijke Jordaanoever wordt langzaam etnisch gezuiverd. Voor de meeste Palestijnen gaat de Nakba nog gewoon door’, aldus de PvdD. Het is volgens de partij ‘zorgwekkend en gevaarlijk’ dat er politici zijn die kritiek op de Israëlische regering of boosheid en verdriet over Gaza ‘wegzetten’ als antisemitisme.

‘Ten eerste omdat iedere burger vrij moet zijn om zich uit te spreken en opte komen tegen onderdrukking en oorlogsmisdaden. Ten tweede omdat de betekenis e de gevoelswaarde van het begrip antisemitisme hiermee verwatert. Dit schaadt de strijd tegen werkelijk antisemitisme. En waar antisemitisme terecht hard wordt veroordeeld, wordt institutionele en structurele moslimhaat nog minder snel door politici, de media en de samenleving als zodanig erkend en herkend’, schrijft de PvdD in het programma.

Vervolgens komt de PvdD vooral met maatregelen die moslimhaat moeten tegengaan. Over Jodenhaat staat er: ‘Initiatieven tot dialoog en educatie gericht op het tegengaan van moslimhaat en antisemitisme, zoals Deel de Duif, worden actief en structureel ondersteund. Herinneringscentra krijgen meer financiële ondersteuning om te ontwikkelingen en de belangrijke brug te kunnen blijven slaan tussen verleden en het heden. De overheid investeert in holocaust-educatie. En de overheid maakt geld vrij voor het plaatsen van Stolpersteine’.

Verder neemt de PvdD het op voor Joodse organisaties die uitgesproken Israël-kritisch zijn, zoals Een Ander Joods Geluid, Joden Zeggen Nee en Erev Rav. Zij moeten worden geraadpleegd door de antisemitisme-coördinator en moeten betrokken worden bij nieuwe initiatieven tegen antisemitisme. ‘Deze organisaties worden niet voldoende gehoord’, aldus de PvdD. ‘De IHRA-werkdefinitie ziet kritiek op de staat Israël als een vorm van antisemitisme. De Nederlandse overheid wijst deze definitie daarom af’.

Net als DENK spreekt de PvdD van genocide door Israël in Gaza. Volgens lijstrekker Ouwehand is Nederland ‘medeplichtig aan genocide en etnische zuivering’ in de Gazastrook en ondermijnt het zijn taak als gastland voor het Internationaal Gerechtshof. In het program staat een uitgebreide omschrijving van de excessen van de oorlog in Gaza, die volgens de partij voornamelijk komen door Israël. Wel wordt gepleit voor het vrijlaten van de gegijzelden en wordt Hamas een terreurorganisatie genoemd.

Evenals DENK wil de dierenpartij de verst mogelijke maatregelen tegen Israël. Boycotten en sanctioneren tot op het bot, het verbreken van alle vormen van samenwerking en het erkennen van een onafhankelijke Palestijnse staat. Ook moet Nederland zich van Ouwehand aansluiten bij Zuid-Afrika in de zaak tegen Israël bij het Internationaal Gerechtshof. De steun aan UNRWA moet worden verhoogt en Israëlische mensenrechten-ngo’s moeten worden gesteund.

Tot slot is er nog iets voor de dieren: ‘Er vindt geen export plaats van dieren naar conflictgebieden: er komt een verbod op de uitvoer van vechthonden en andere dieren naar conflictgebieden zoals Israël. Dieren mogen niet bijdragen aan menselijk geweld of lijden’. Verder wil de partij in Nederland dat de uitzondering op onverdoofd slachten die ten behoeve van religieuze slacht op dit verbod is gemaakt, wordt geschrapt. Inzake het onderwijs moet artikel 23 worden aangepast.

Forum voor Democratie (lijst 12)

FvD heeft met lijsttrekker Lidewij de Vos een nieuw gezicht, hoewel kopstuk en oprichter Thierry Baudet in deze campagne nooit ver weg is. In het verkiezingsprogramma wordt ruimte geschonken aan het Midden-Oosten. Er staat: ‘We voelen sympathie voor zowel Israël als de Palestijnen. We veroordelen ten zeerste het optreden van Hamas op 7 oktober 2023 maar beschouwen de respons van de regering-Netanyahu in Gaza eveneens als volstrekt buitenproportioneel en onaanvaardbaar’.

De partij pleit voor een tweestatenoplossing met een onafhankelijke Palestijnse staat binnen de grenzen van 1967. ‘Tevens spreken we ons uit tegen de ruim 750.000 illegale Joodse kolonisten die zich op Palestijns gebied op de West Bank hebben gevestigd’. Wat binnenlandse thema’s betreft wil FvD Artikel 23 in de grondwet behouden ‘zodat scholen in het bijzonder onderwijs hun eigen identiteit en aannamebeleid kunnen behouden’.

SGP (lijst 13)

Het programma van de Staatkundig Gereformeerde Partij (SGP) heet ‘Stem Christelijk voor Nederland’ en bevat 132 pagina’s. Het besteedt de meeste aandacht aan Joden en Israël van alle programma’s die Jonet.nl heeft bestudeerd (in tien pagina’s). In het hoofdstuk ‘Naast het Joodse volk, tegen antisemitisme’ wordt uitgebreid ingegaan op de noden van Joden in Nederland. ‘We zien het als een Bijbelse opdracht om het Joodse volk te steunen en te beschermen’. Zo moet de sjechieta blijven bestaan en blijft Artikel 23 ook.

‘In een tijd waar de staat Israël wordt bedreigd in haar bestaan bidden we om de vrede voor Jeruzalem en het verdwijnen van de diepgewortelde haat tegen de Joden’, aldus de SGP van lijsttrekker Chris Stoffer. Maar er staat ook: ‘We bidden, mét verwachting, dat de Joden de Heere Jezus als Vredevorst zullen leren kennen. Die vrede met God bidden we ook de omringende volken rondom Israël toe. Dat zal tot zegen zijn voor Israël zelf, de omliggende volken en de hele wereld’.

De SGP zet zich in tegen Jodenhaat. ‘Antisemitisme is helaas een eeuwenoud kwaad. Het past zich telkens opnieuw aan en zaait onrust in onze samenleving. De Nederlandse overheid mag nooit wegkijken van haat en bedreiging tegen Joden, maar moet daar krachtig tegen optreden. Joden moeten vrij en veilig kunnen leven, in ons land en daarbuiten. Het beleid en de wetgeving om antisemitisme tegen te gaan heeft aanscherping nodig. Nederland moet zich onvoorwaardelijk inzetten voor de veiligheid en de bescherming van Joods leven’.

Het aantal maatregelen om antisemitisme is in het SGP-programma zo uitgebreid, dat we er een selectie uit moeten maken: meer budget voor Holocaust-educatie, meer budget voor herinneringscentra, elke leerling moet op bezoek naar het Joods Cultureel Kwartier, antisemitisme opnemen in het wetboek van strafrecht, de IHRA-definitie leidend laten zijn, zero-tolerance bij antisemitisme, meer middelen voor de antisemitisme-coördinator, een permanent veiligheidsfonds voor Joodse instellingen en scholen.

En verder: clubs als Samidoun moeten op de terreurlijst komen, haatpredikers moeten uit Nederland geweerd worden, overheidssteun intrekken voor organisaties die haatpredikers een podium geven, scholen en universiteiten moeten adequaat optreden tegen Jodenhaat, antisemitische relschoppers met een dubbele nationaliteit moet het Nederlandschap worden ontnomen, controle op universiteitsgebouwen zodat Joodse studenten er veilig zijn. Antisemitische demonstraties worden verboden.

De SGP wil dat naast de strafbaarstelling van terreurverheerlijking ook het ontkennen van het bestaansrecht van de Joodse staat Israël strafbaar wordt [in die zin zou DENK voor de rechter moeten komen, red.]. Bij de integratie van nieuwkomers moeten het Jodendom en antisemitisme worden opgenomen in de integratietoets. ‘De SGP wil in de wet vastleggen dat aspirant-burgers expliciet afstand doen van antisemitische ideeën (inclusief ontkenning van Israëls bestaansrecht) als voorwaarde voor naturalisatie’. Net als in Duitsland moeten nieuwkomers ondertekenen dat ze Joods leven in Nederland zullen beschermen.

Vreemdelingen die zich schuldig maken aan antisemitisme, kunnen hun verblijfsvergunning kwijtraken. ‘Bij de inburgering hoort ook dat nieuwkomers weten van het lot dat de Nederlandse Joden in de Tweede Wereldoorlog is overkomen’. Ook moeten ze tijdens het inburgeringstraject verplicht naar het Nationaal Holocaustmuseum of een van de andere herinneringscentra. ‘De SGP wil in de wet vastleggen dat aspirant burgers expliciet afstand doen van antisemitische ideeën (inclusief ontkenning van Israëls bestaansrecht) als voorwaarde voor naturalisatie’.

Eveneens komt de SGP uitgebreid op voor de Staat Israël. ‘Internationaal wordt Israël oneerlijk behandeld. De existentiële dreiging wordt door veel landen miskend. Nederland moet daarin niet meegaan, maar het radicaal islamitische karakter van die dreiging onderkennen die ook onze veiligheid raakt … De SGP is tegen elk embargo, importverbod en verbreken van economische of academische banden met Israël’. Nederland moet wat de partij betreft de militaire samenwerking met Israël versterken, onder andere voor het optimaal laten werken van het Iron Dome-luchtafweersysteem.

Net als de PVV wil de SGP dat de Nederlandse ambassade naar Jeruzalem verhuist. Ook moet Nederland binnen VN strijden tegen de eenzijdige en overtrokken kritiek op Israël. ‘Nederland stemt voortaan tegen anti-Israëlische resoluties’, aldus de SGP. ‘Bevooroordeelde VN-rapporteurs [zoals Francesca Albanese, red.] ondermijnen het gezag van de VN en de onpartijdige uitoefening van hun ambt. De regering spreekt ze kritischer aan bij overtredingen van hun mandaat of gedragscodes’, schrijft de SGP, dat tevens pleit voor het aanpassen van de etiketteringsrichtlijn van de EU inzake producten uit de betwiste gebieden.

ChristenUnie (lijst 14)

Net als de SGP staat de ChristenUnie bekend als een grote vriend van het Joodse volk en Israël. Overal in het verkiezingsprogramma komen deze thema’s terug. Te beginnen bij het discriminatiedeel: ‘De mens is naar het evenbeeld van God geschapen en iedereen deelt in menselijke waardigheid. De ChristenUnie stelt zich daarom teweer tegen het kwaad van racisme, antisemitisme en discriminatie op basis van levensovertuiging, geslacht, handicap of op welke grond dan ook’.

Tegen Jodenhaat moet hard worden opgetreden. ‘Het actieplan Bestrijding Antisemitisme wordt doorgezet en waar nodig uitgebreid. De extra financiering voor ondersteuning van het Joodse leven wordt voortgezet. Het aangenomen initiatiefwetsvoorstel van de ChristenUnie dat een antisemitisch oogmerk bij delicten strafbaar stelt, wordt goed gemonitord. Als blijkt dat de strafmaat verhoogd of opsporing geïntensiveerd moet worden, doen we dat’. Verder moet de overheid structureel gaan bijdragen voor de beveiligingskosten van Joodse instellingen.

Voor politieagenten die weigeren Joodse instellingen te beschermen of zich antisemitisch (of anderszins racistisch) uitlaten, is geen plaats bij het korps, aldus de partij van lijsttrekker Mirjam Bikker. In het onderwijs moet antisemitisme worden aangepakt, onder meer omdat het een veilige plek moet zijn voor Joodse studenten en medewerkers. ‘De taskforce in het onderwijs wordt ingezet om antisemitisme terug te dringen en te voorkomen dat steeds meer Joodse jongeren besluiten in het buitenland te studeren’.

‘De zwarte bladzijden in onze geschiedenis hoe we zijn omgegaan met Joodse medeburgers worden op elke school besproken. Iedere jongere moet een keer in zijn schooltijd het Nationaal Holocaustmuseum of één van de herdenkingscentra zoals kamp Amersfoort of Westerbork bezoeken’. Als het aan de ChristenUnie ligt, komt er structureel geld voor Kamp Amersfoort, Kamp Westerbork, Kamp Vught, het Oranjehotel, het Nationaal Holocaustmuseum, zodat zij hun educatieve taak duurzaam kunnen vervullen.

De ChristenUnie staat tevens pal voor artikel 23 uit de Grondwet. ‘Scholen behouden hun vrijheid in inrichting (dus niet nog meer wettelijke deugdelijkheidseisen), personeelsbeleid en financiering via lumpsum, met extra middelen voor identiteit en kleine scholen. Levensbeschouwelijk onderwijs in het openbaar onderwijs wordt gewaarborgd en leerlingenvervoer beschermd. Over het beschermen van de Joodse rituele slacht staat niets in het programma.

Over Midden-Oosten schrijft de ChristenUnie: ‘De staat Israël is voor veel Joden de ultieme hoop op een veilige plek in een wereld waarin het giftige antisemitisme onuitroeibaar blijkt. Daarom staat de ChristenUnie pal voor het bestaansrecht van de staat Israël’. Het recht op zelfverdediging van Israël staat overeind, maar mag niet inhouden dat het humanitair oorlogsrecht wordt geschonden. ‘Daar waar dat gebeurt spreekt Nederland zich in Europees verband krachtig uit en treft passende maatregelen, waarbij (persoons)gerichte sancties en heroverweging van het EU-associatieakkoord niet worden uitgesloten’.

Na de oorlog in Gaza moet er een wederopbouw op gang komen, ook voor duurzame vrede. ‘We investeren in verzoeningsprojecten, humanitaire samenwerking en een duurzame water- en energievoorziening. We blijven pleiten voor een vredesregeling met veilige en erkende grenzen voor Israël en de erkenning door Israël van de Palestijnse aspiraties om tot een eigen staat te komen. De verhuizing van de ambassade naar Jeruzalem, de hoofdstad van Israël, valt binnen de condities van dit vredesproces’.

En er moet een einde komen aan gewelddadige confrontaties tussen Israëlische en Palestijnse burgers op de West Bank. ‘Het nederzettingenbeleid van de huidige regering frustreert een duurzame vrede. De ChristenUnie steunt persoonsgerichte sancties tegen kolonisten die veroordeeld zijn voor terreurdaden. We spannen ons in het bijzonder in voor de situatie van (Palestijnse) christenen in Gaza, de Oude stad van Jeruzalem en de Westbank’.

Volt (lijst 15)

De kleine liberale partij Volt heeft een programma met de titel ‘Doe iets nieuws’. Net als andere progressieve partijen spreekt Volt van ‘genocide’ in Gaza door Israël en wil het het land zoveel mogelijk straffen. Voor wat betreft Joods leven wil de partij vooral inzetten op het bestrijden van antisemitisme. Over het verdere Joodse leven en wat de partij voor Joden in die zin kan doen, wordt niet veel gerept. Wel wil Volt stoppen met het financieren van bijzonder onderwijs.

‘Voor een open samenleving is het nodig dat kinderen uit alle geloofsovertuigingen elkaar al op school kunnen leren kennen’, schrijft Volt. ‘Door te stoppen met het bekostigen van scholen die één of meerdere geloofsovertuigingen uitdragen, zullen kinderen met verschillende wereldbeschouwingen elkaar eerder ontmoeten en van elkaar leren. Voor het realiseren van dit voorstel is aanpassing van artikel 23 van de Grondwet nodig’. Verder wil Volt een onderzoek naar ritueel slachten in Nederland.

Volt steunt het programma van de antisemitism-coördinator, maar wil op lange termijn wel van hem af. Zijn functie moet dan worden ondergebracht bij de nationaal coördinator voor racisme en discriminatie. En: ‘Nederland moet zich inspannen om een voortrekkersrol op zich te nemen binnen de EU in het bestrijden van complottheorieën (online en offline) en discriminatie en terreur tegen Joden en Joodse organisaties’.

Net als andere partijen besteedt Volt veel aandacht aan het conflict tussen Israël en Hamas. Gesproken wordt van ‘de genocide in Gaza’. Uit het program: ‘De genocide in Gaza, het systeem van discriminatie en onderdrukking van de Palestijnen, de illegale Israëlische nederzettingen in Palestina, maar ook de terreur van organisaties zoals Hamas en Hezbollah, staan hierin [het internationaal recht] nu centraal’. De EU doet volgens Volt te weinig tegen Israël en dus moet Nederland zelf handelen.

‘De sterke historische en economische band tussen Nederland en Israël biedt ons meer handelingsperspectief en verantwoordelijkheid om het geweld te stoppen dan in conflicten waarbij deze band met de geweldpleger ontbreekt’. In het program pleit Volt voor allerlei zaken die ook in het 20-puntenplan van de Amerikaanse president Donald Trump staan, en inmiddels zijn afgesproken. Wel wil de partij dat de arrestatiebevelen tegen de Israëlische premier Netanyahu en ex-defensieminister Gallant worden uitgevoerd.

Ook wil Volt een ‘onafhankelijk internationaal onderzoek naar mogelijke oorlogsmisdaden onder verantwoordelijkheid van Israël en Palestina, ongeacht de nationaliteit van de dader(s). Daders moeten worden opgespoord en berecht’. Verder moet er een ‘sterk economisch sanctiepakket’ tegen Israël komen, een verbod op handel met nederzettingen komen, en een opschorting van de militaire samenwerking met Israël en een volledig embargo op de import en export van wapens en (militaire) technologie komen.

De tweestatenoplossing blijft voor Volt het uitgangspunt. Als de partij aan de macht komt, moet een onafhankelijke Palestijnse staat meteen worden erkend. Tevens moet Nederland zich aansluiten bij Zuid-Afrika, dat momenteel een proces tegen Israël voert in het Internationaal Gerechtshof in Den Haag voert. Dan is er nog de ondersteuning van ‘een democratisch bestuur van Palestina’ zonder ruimte voor Hamas. En de ondersteuning van diplomatieke initiatieven in de regio die bijdragen aan normalisatie en duurzame vrede’.

JA21 (lijst 16)

De laatste in de rij is JA21, de partij die door Joost Eerdmans en Annabel Nanninga eind 2020 werd opgericht na een conflict met Thierry Baudet in diens FvD over zijn antisemitische uitingen. In het verkiezingsprogramma steunt de partij Israël in haar existentiële strijd. Ook wil de partij de Nederlandse ambassade van Tel Aviv naar Jeruzalem verplaatsen.

Van Israël mag volgens JA21 ‘niet geëist worden dat zij akkoord gaat met een Palestijnse staat in Gaza en op de Westelijke Jordaanoever met het risico van het voortbestaan van het Hamas-bewind en de continuering van terreuraanvallen’. De rechts-nationalistische partij wil een koerswijziging van het Nederlandse beleid inzake Israël. ‘Nederland moet pleiten voor het beëindigen van de overerfbare vluchtelingenstatus van de Palestijnen. De Arabische landen waar veel Palestijnen al decennialang leven, moeten hen als volledige burgers van die landen erkennen en opnemen’.

Palestijnen moeten de realiteit erkennen dat de Joodse staat Israël bestaat en dat geen sprake kan zijn van een recht op ‘terugkeer’ van Palestijnen die verblijven in aangrenzende landen naar het internationaal erkende grondgebied van de staat Israël, aldus JA21. ‘Totdat een tweestatenoplossing weer mogelijk wordt, zullen internationale garanties moeten worden geboden aan de Palestijnse inwoners van Gaza en de Westelijke Jordaanoever op een goed en veilig leven met perspectief’.

‘Israël draagt hier vanzelfsprekend evenveel verantwoordelijkheid voor. In dat kader is JA21 van oordeel dat Nederland de Abraham-akkoorden, die de relaties tussen Arabische landen en Israël normaliseren, actief moet ondersteunen vanuit het door de VS geïntroduceerde concept van “peace through prosperity”. Dit moet zich voltrekken met garanties van de Golfstaten en Egypte’.

In Nederland staat JA21 open voor een debat of in het huidige tijdsgewricht artikel 23 van de grondwet met betrekking tot islamitisch onderwijs nog gehandhaafd kan blijven. ‘JA21 pleit voor een modernisering van artikel 23 GW waarbij eerbiediging van de waarden van de democratische rechtstaat zoals gelijkwaardigheid, vrijheid van geloof en meningsuiting en afwijzing van discriminatie, antisemitisme en haat wordt gewaarborgd’. Het is de partij met name om de aanpak van antisemitisme.

Volgens JA21 moeten besturen van de Nederlandse universiteiten en hogescholen pal staan voor al hun Joodse studenten die zonder intimidatie het lesprogramma moeten kunnen volgen. Voor oplevend antisemitisme kan geen plaats zijn en dat betekent ook dat Nederlandse universiteiten en hogescholen niet moeten zwichten wanneer druk wordt uitgeoefend om banden met Israëlische onderwijsinstellingen op te schorten of te beëindigen’.