Jaén, een verborgen schat – column Ya’akov Almor

Ya’akov Almor woont deels in Israël en Spanje, waar hij een huisje in de stad Jaén huurt. In de rest van Andalusië worden bezoekers geconfronteerd met het Joodse verleden, maar niet in deze stad. Een groep Spaanse burgers probeert dat te veranderen.

Begin December reden mijn vriendin en ik naar Cordoba. Het is vanuit Jaén een kleine anderhalf uur over de snelweg. We bezochten de prachtige indrukwekkende kathedraal Mesquita (een voormalige moskee), de synagoge, het beeld van Maimonides en het Museum de Seferad. Het museum beschrijft de geschiedenis van de Joden in Spanje tijdens de zogeheten gouden eeuwen gedurende welke zij een onuitwisbare bijdrage leverende aan wetenschap, cultuur, en staatskundige zaken.

Ook de zwarte lange zwarte bladzijden van die geschiednis komen aan bod, zei het in een zijkamertje. Tijdens de pogrom van 1391, honderd jaar voor de verdrijving van de Joden uit Spanje, werden in het overgrote merendeel van de steden in Andalusië talloze Joden vermoord en de ‘juderias,’ de Joodse wijken, vernield. Zij die niet vluchtten, bekeerden zich gedwongen tot het christendom.

Olijven

Jaén is het centrum van Spanje’s olijfolie-industrie. De regio wordt ook wel El Mar de Aceitunas, ‘De Zee van Olijven’, genoemd. Er staan zeventig miljoen olijfbomen in Andalusië. Zeg dat er, ruwweg, duizend bomen op een hectare staan, dan heb je het over een gebied van 70.000 vierkante kilometer vol olijfbomen! Het is een prachtig gezicht, die boomgaarden tot aan de einder. Jaén (spreek uit Cha-en), en dat weten maar weinigen, is een stad met een rijke Joodse geschiedenis geschiedenis uit de gouden eeuwen van het Spaanse Jodendom, vóór de inquisitie en vervolgingen. Daarover hier meer.

Joden uitgewist

Anders dan in de Spaanse steden Cordoba, Toledo of Sevilla is er in Jaén geen enkel zichtbaar herinneringsbeeld uit de Joodse periode aan te wijzen. Wel wordt een wijkje in de bovenstad met hele nauwe  steegjes La Juderia – de Jodenbuurt – genoemd. Wij wonen daar zo’n tien minuten lopen vandaan. Het is een bijzonder gegeven.

Vreemd genoeg wordt Jaén in het Museum de Seferad niet vermeld. Gelukkig is een groep Jaénezen al enkele decennia druk bezig de Joodse geschiedenis van de stad uit het slop te trekken. Onder de naam Sefarad Joven Jaén – vrij vertaald ‘De Jonge Sefardies van Jaén’ – buigen zij op hun Joodse wortels. Zo hebben ze achternamen als Moyal, Safra en Medina. Samen met verschillende andere historische verenigingen zijn zij bezig de Joodse geschiedenis van de stad te reconstrueren. Ik leerde al enkelen van hen kennen.

Document

De groep publiceerde begin december een persbericht over een nieuw historisch document dat van een antiquair gekocht was en dat de culturele vereniging ‘Civitas Lucis’. Dit historische document is bij het provinciaal archief van Jaén gedeponeerd. Het betreft een schenkingsakte van de Bestuursraad van Jaén aan Pedro Ruiz de Torres in 1392: ‘Carta de Donación del Concejo de Jaén a Pedro Ruiz de Torres de 1392’.

Sefarad Joven Jaén benadrukt dat het historisch meest belangrijke feit in dit document is de verwijzing naar de Joodse wijk van Jaén. Daarin staat: ‘Wij schenken u een stuk grond dat vlakbij de poort ligt van de wijk Santa Cruz, de vroegere de Joodse wijk, bij het plein van deze genoemde stad, vlakbij de Fuente de los Caños, ook wel de Joodse wijk genoemd, welke, enz’.

Geen toeval

Dat de schenking in 1392 heeft plaatsgevonden en dat in de tekst staat ‘dat dit vroeger de Joodse wijk was’ is geen toeval, want in de zomer van 1391 brak er een vreselijke vervolging uit tegen de Joden in Spanje, die uitzonderlijk gewelddadig was in de Andalusische steden. Het resulteerde in moordpartijen, overvallen en plunderingen. In Jaén werd de Joodse gemeenschap praktisch uitgeroeid. Vele Joden die het overleefden moesten een beter heenkomen elders zoeken.

Ook wordt in dit document gewag gemaakt van het repareren van een van de poorten in de wijk Santa Cruz bij de huidige Plaza de los Caños, wellicht vanwege de schade die tijdens de vervolgingen was veroorzaakt. De Sefarad Joven Jaén-groep onderhoudt goede konktakten met de universiteit van Jaen. Lees hier een interview met Rafael Camara.