Mooi Malta – reisverhaal ‘De Joodse horizon’

Hoewel de huidige Joodse gemeenschap op Malta uit nog maar 150 zielen bestaat, voert de geschiedenis van Joden op de eilandengroep tweeduizend jaar terug. Hoe ze er kwamen en hoe ze de gemeenschap in leven houden, onderzocht reisjournalist Joost Brantjes, die voor onze rubriek ‘De Joodse Horizon’ zowel Malta als het eiland Gozo bezocht. 

Vraag tien Nederlanders Malta aan te wijzen op een blinde kaart van Europa en geheid dat er minstens negen de mist in zullen gaan. Laat mij je helpen: de Maltese eilanden (ook Gozo en Comino horen erbij) liggen in het hartje van de Middellandse Zee tussen Sicilië en Tunesië. Die strategische ligging heeft ervoor gezorgd dat de invasies talrijk zijn geweest. Phoeniciërs, Carthagers, Romeinen, Grieken, Arabieren, Noormannen, Fransen en Britten, allemaal hebben ze voor kortere of langere tijd de eilanden bezet en er hun stempel op gedrukt. Dat bleef zo tot Malta in 1964 onafhankelijk werd.

Een voorbeeld van de jarenlange overheersing is dat de Maltezen in het Arabisch tellen. Het Maltees is de enige semitische taal in Europa en bestaat voor ongeveer dertig procent uit Arabische woorden. Om het te schrijven hebben ze een aantal letters die wij niet gebruiken. Een voorbeeld is de heerlijke snack die je overal kunt kopen: Ħobż biż-Żejt. Of, in goed Nederlands: brood met olijfolie, meestal met tonijn, tomaat en ui. 

Beknopte geschiedenis 

Het hoofdeiland is net zo groot als Texel. Maar waar ons Waddeneiland een bevolking van heeft van iets meer dan 13.000 inwoners, gaat Malta tot over het halve miljoen. Nog een leuk cijfer? De gehele vloot van de nationale luchtvaartmaatschappij Air Malta bestaat uit slechts zeven vliegtuigen. 

Dan nu de geschiedenis. De eerste ‘Jood’ die voet op Malta zette, was apostel Paulus van Tarsus. Als gevangene onderweg naar Rome leed hij in 59 na Christus schipbreuk op de kliffen van Malta. Een plek die nu herdacht wordt met een twaalf meter hoog standbeeld van de apostel. Echter, voor het bewijs van de aanwezigheid van Joden moeten we verder kijken dan naar Paulus. Op Malta volstaat een bezoek aan de catacomben in Rabat. In zes ondergrondse begraafplaatsen uit de vierde en vijfde eeuw – toen de Romeinen over Malta heersten – zijn ingesneden menora’s te zien (de tekst gaat verder onder de afbeelding).

Afhankelijk van wie de heersers waren, beleefden de Maltese Joden in de eeuwen daarna goede maar ook slechte tijden. Deze geschiedenis kun je nog altijd terugvinden in bepaalde straatnamen. In de prachtige, ommuurde voormalige hoofdstad Mdina, waar Joden tijdens de Middeleeuwen een derde van de bevolking vormden, tref je de Jewish Silk Market en de Jews Gate. En in de hoofdstad Valletta, met zesduizend inwoners de kleinste hoofdstad van de Europese Unie, vind je Jews’ Sally Port, waar vrije Joden de oude stad binnengingen. 

Met het Verdrijvingsedict van 1492 in Spanje werden ook op Malta, dat tot Spanje behoorde, de Joden voor de keuze gesteld: bekeren of verdwijnen. Zij die bekeerd naar Spanje gingen, werden daar zelfs gedwongen om belasting te betalen over de gemiste jaren, toen ze nog op de eilandengroep woonden. En in de vorige eeuw, toen Malta Brits was, vluchtten in de dertiger jaren Joden vanuit Oostenrijk, Italië en Libië voor hun veiligheid naar de archipel. Velen vochten mee aan de zijde van de Britten.    

Gouden tinten 

Hoofdstad Valletta is een droom in zandkleurig kalksteen, die de stad bij zonsondergang in gouden tinten hult. Deze harmonie in materiaal en kleur, met maar weinig hedendaagse kenmerken zoals schreeuwende neonreclames, brengt sinds jaren filmcrews naar Valletta. De regering van Malta, een land dat maar weinig natuurlijke hulpbronnen heeft, was er als de kippen bij om filmploegen te faciliteren op de eilandengroep te filmen. De gelijkenis met steden in het Midden Oosten is zo groot dat kijkers moeiteloos gefopt kunnen worden.  

Dat wat in films voor Jeruzalem doorgaat, werd in werkelijkheid vaak op Malta geschoten. Voorbeelden zijn ‘World War Z’ uit 2013 en ‘Murder on the Orient Express’ uit 2017. De lijst van films en series die geschoten zijn op Malta is inmiddels zo lang (‘Popeye’, ‘Game of Thrones’ of ‘Gladiator’, om er maar een paar te noemen) dat locatie-spotters er een sport van maken om precies te achterhalen wat waar geschoten werd. Ikzelf bezoek in Anchor Bay, in het noorden van het eiland het wat vervallen filmdorpje Popeye Village.   

Lachen en leren 

De huidige Joodse gemeenschap van Malta wordt sinds 2013 ondersteund door het Chabad Jewish Center of Malta. Rabbijn Chaim Shalom en Chaya Mushka Segel waren de eerste afgezanten. Chabad , in Saint Julian’s, geeft hulp aan ouderen en helpt ze bijvoorbeeld bij een bezoek aan de dokter. Er zijn ook Tora-lessen en de Women’s Circle is er om ‘te lachen en te leren en om geest, lichaam en ziel te verjongen’, aldus Chabad. De synagoge bevindt zich in een appartement in Enrico Mizzi Street in Ta’Xbiex. 

De huidige president van de Joodse Gemeenschap van Malta is rabbijn Reuben Ohayon. Als grootste uitdaging ziet hij dat mensen afglijden van hun geloof. “Modernisme wint terrein,” zegt hij. “Het is belangrijk om de jongeren, vooral die van onze gemeenschap, voor het Jodendom te behouden dan wel te winnen.” Volgens Ohayon speelt de familie daarbij een grote rol. Dat ouders het goede voorbeeld geven aan hun kinderen en hun op normen en waarden wijzen, om zo hun karakter vormen.

Hopelijk lukt zijn missie. Het zou zonde zijn als na twee eeuwen aanwezigheid op de Maltese eilanden de Joden er zouden verdwijnen.