Stolpersteine-nieuws: van Amsterdam tot Eindhoven en elders

Overal in het land zijn groepen, stichtingen en gemeenten druk in de weer met het leggen van Stolpersteine. In de afgelopen tijd was er daarom weer veel nieuws over struikelstenen. In Eindhoven werd deze week een nieuwe Stolpersteine-app gelanceerd en in Amsterdam werd de 2.500ste steen in de grond geslagen. Daarentegen werd het leggen van stenen in Venlo uitgesteld, werden in Zaandam de allerlaatste steentjes gelegd en werd in Harderwijk duidelijk waarom er geen stenen liggen. ‘We vinden het hele verhaal veel belangrijker’. In Den Haag wedijveren politieke partijen voor zeven struikelstenen.

Tijdens een plechtige ceremonie werd op donderdag in Amsterdam de 2.500ste Stolperstein in de grond gelegd. Het gaat om een messing steentje voor Klara Borstel-Engelsman, die werd vermoord in concentratiekamp Theresienstadt. Zij woonde op het Jonas Daniël Meijerplein 18 (tegenwoordig 30-50) in Amsterdam, waar de steen nu ook ligt. Door de plaatsing van deze Stolperstein wordt haar naam en geschiedenis weer zichtbaar in de stad waar zij ooit leefde, aldus de Stichting Stolpersteine.

Oudste slachtoffer

Borstel-Engelsman werd geboren op 30 april 1842 in Amsterdam. Op 23-jarige leeftijd trouwde ze met Daniel Borstel, die in 1918 op 76-jarige leeftijd overleed. Na enige tijd in het Amsterdamse pension verhuisde ze naar het Joods Invalidenhuis. Tijdens de Duitse bezetting werd ze naar Westerbork getransporteerd en op 4 september 1944 met de laatste trein naar Theresienstadt gedeporteerd. Ze overleed daar op 12 oktober 1944 op 102-jarige leeftijd. Borstel-Engelsman is ongetwijfeld het oudste Nederlandse slachtoffer van de Sjoa.

Stolpersteine-app

In Eindhoven heeft de Stichting 18 September op woensdag een nieuwe Stolpersteine-app gelanceerd. Op de mobiele applicatie zijn de meer dan 15.500 herdenkingstenen te vinden die ooit geplaatst zijn in Nederland en in België. ‘Een van de bijzondere functies is de mogelijkheid voor gebruikers om foto’s en/of informatie van de Stolperstein en/of het slachtoffer te uploaden, waardoor de database blijft groeien en de herdenkingsplaats levendig blijft. Nieuwe Stolpersteine-plaatsingen worden bijna dagelijks opgenomen’, aldus voortrekker Frank van Dijk in een persbericht.

Vrijheid vieren

Met de jaren is de Stichting 18 September het kloppend hart geworden van Stolpersteine-leggers in Nederland en België. De club uit Eindhoven heeft als missie ‘het bevorderen en coördineren van jaarlijkse feestviering op en rond 18 september, de dag waarop Eindhoven en omgeving in 1944 werden bevrijd’. Daarnaast streeft de stichting ernaar om bewustwording te vergroten over het feit dat vrijheid niet vanzelfsprekend is, met name bij de jeugd van de Zuidoost-Brabantse stad. Het leggen en stimuleren van struikelstenen met app hoort daarbij. De nieuwe app is te krijgen in de Google Play Store als de Apple store.

Uitgesteld leggen in Limburg

Ander nieuws kwam er uit Venlo, waar de datum voor het uitgestelde leggen van achttien Stolpersteine werd bekendgemaakt: 27 juni. Eigenlijk zouden ze op 24 november onthuld worden, bijna twee maanden nadat Hamas op 7 oktober een pogrom had gepleegd in Zuid-Israël waarbij meer dan 1.200 Joden omkwamen. Vanwege daaropvolgende toenemende anti-Joodse sentimenten in Nederland besloot het Venlose organiserend comité de onthulling uit te stellen. De druk en risico’s vonden ze te groot.

Gedenkwaardig

Ook konden niet alle nazaten van de slachtoffers erbij zijn. “Wellicht zullen er nog steeds nazaten niet bij kunnen zijn, maar we willen ook door,” zegt comitélid Gerrit van der Vorst tegen dagblad De Limburger. De stenen zijn donderdag in de grond geslagen op adressen in de Nieuwstraat, op de Stalbergweg, de Heutzstraat en de Panhuisstraat. Er was muziek van José Bartels – Boom en er vond een wandelronde langs de zes locaties met de nieuwe stenen plaats. Ook was er een ontvangst met burgemeester Antoin Scholten (VVD) van Venlo. Het werd een gedenkwaardige dag.

Geen stenen

Uit Harderwijk kwam onlangs ander nieuws: daar besteedde de site Loco Media Groep onlangs een artikel aan de reden waarom er geen stenen liggen. Het Gilde probeerde daar ooit struikelstenen te leggen. “Wij hebben namens het Gilde de stenen aangeboden aan de gemeente als gift,” legt Els Schrijver van Het Gilde uit. Volgens haar hielden nabestaanden dit toen tegen. “Ze voelden zich er niet veilig bij.” Later deed een dappere wethouder een poging, maar zonder de Joodse inwoners en andere betrokken burgers erbij te betrekken. Dat mislukte ook.

Misschien toch

Vervolgens werd de Stichting Joods Erfgoed Harderwijk opgericht. Die heeft een documentaire, animaties en exposities gemaakt. “Voor ons is dit veel belangrijker dan een naam op een steentje,” zegt Matty Moggré van de Stichting tegen de site. Maar misschien dat het er in de toekomst toch nog van komt. “Het zou best kunnen dat er over een paar jaar alsnog steentjes geplaatst worden,” aldus Moggré. Schrijver vindt dat stenen een mooi eerbetoon kunnen zijn aan de slachtoffers. “We zijn niet per definitie tegen de Stolpersteine, maar we vinden dat het in overleg moet gaan met de Joodse gemeenschap en nabestaanden.”

Haagse struikelstenen

Vanuit de Haagse gemeenteraad wedijveren de fracties van de VVD en ChristenUnie/SGP momenteel voor zeven Stolpersteine in de stad. Het college van burgemeester en wethouders heeft hier geen geld voor beschikbaar. Daarom zamelen de twee partijen het geld zelf in. “We kregen als ChristenUnie/SGP en VVD een verzoek van nabestaanden van Haagse slachtoffers om zeven Stolpersteine te plaatsen in onze stad. Maar de kosten van 132 euro per steentje konden de initiatiefnemers niet zelf betalen,” zegt woordvoerder Simon Fritschij van de CU/SGP.

Gedenktekentjes

“In plaats van een ruimhartige gemeente te zijn heeft de gemeente Den Haag vervolgens besloten om de gedenkstenen niet te plaatsen, een treurig voorbeeld van doorgeslagen boekhoudersmentaliteit. Onbegrijpelijk,” aldus de christelijke politicus. Lotte van Basten Batenburg van de VVD: “Een verzoek als dit komt niet iedere dag. Ik vind het onbegrijpelijk dat de gemeente geen hand over het hart strijkt en deze gedenktekentjes betaalt. Het is belachelijk dat dit nodig is, maar als de gemeente weigert om mee te werken dan doen we het zelf: we openen een inzamelactie om de Stolpersteine alsnog te plaatsen. De eerste honderd euro leggen we zelf in.”

Eerste en laatste stenen

Tot slot waren er Ermelo en Zaandam. In het Veluwse stadje werden in april de allereerste Stolpersteine in de grond geslagen. Twaalf stuks. Ook daar was het een eerbiedwaardige happening. In Zaanstad gingen daarentegen de allerlaatste stenen de grond in. Op 3 mei werden vier messing steentjes geplaatst. In de gemeente liggen inmiddels 173 struikelstenen. Van de bijna driehonderd Joden die begin 1942 woonden in het gebied dat nu Zaanstad is, werden er 177 in de bange jaren ’40-’45 vermoord, vrijwel allen in Auschwitz of Sobibor. Van hen heeft het merendeel geen graf. 

Wat zijn Stolpersteine?

Stolpersteine zijn ontstaan 1992, het jaar waarin de Duitse kunstenaar Gunter Demnig op het idee kwam messing steentjes in de grond te leggen op plekken waar Sinti en Roma hadden gewoond die in de Tweede Wereldoorlog waren vermoord. Het concept sloeg aan en er kwam meer vraag naar. Sindsdien heeft Demnif tienduizenden Stolpersteine gelegd, verspreid over heel Europa. Demnig heeft de stenen zo genoemd, omdat je erover struikelt in je hoofd en je hart, en je moet buigen om de tekst te kunnen lezen. Voetgangers worden uitgenodigd om even stil te staan bij de namen. Niet alleen Joden, Sinti en Roma, maar ook andere slachtoffers van het nazi-regime komen voor een stenen in aanmerking.