Barnouw over Cold Case Anne Frank: ‘De conclusie van dit boek is zwak’

Historicus en politicoloog David Barnouw is deskundige op het gebied van Anne Frank. Sinds het bekendmaken van het nieuws over het Cold Case-onderzoek, naar wie het meisje en haar mede-onderduikers heeft verraden, wordt Barnouw platgebeld door journalisten uit binnen- en buitenland. Hij heeft vrij kort geslapen. “Ik moest er vroeg uit.” Barnouw, die eveneens Jonet-columnist is, heeft het boek bestudeerd en geeft aan Jonet.nl in een interview met zijn uitgebreide visie op het onderzoek. “Dit onderzoek heeft de schijn van wetenschappelijkheid. Hun conclusie is een van de uitkomsten, want de smoking gun ontbreekt nog steeds.”

Je moest er vroeg uit, waarom?

“Nou, ik moest al om negen uur ‘s ochtends op de stoep van de uitgeverij staan om een exemplaar van het boek te krijgen. Ze hebben het buitengewoon slim aangepakt, want ze hebben ze tekst van tevoren al onder embargo aan de NOS, Het Parool en de Volkskrant gegeven. Dan heb je niks aan wijsneuzen zoals ik die het dan al weten. Overigens is deze gang zaken heel erg normaal, Loe de Jong deed dat in zijn tijd ook al toen zijn delen van zijn Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog uitkwamen. Dat waren 26 banden, dus dan weet je het wel.”

Wat is je eerste indruk van dit boekwerk en onderzoek?

“Het was best herkenbaar, want in 2003 heb ik met een collega zo’n twintig verdachten tegen het licht gehouden en dat is in dit boek opnieuw gedaan met dezelfde soort uitkomst. Het verschil is dat wij soms een halve pagina en zij soms tien pagina’s aan dezelfde verdachte wijdden. Ze zijn net als wij dus tot dezelfde conclusie gekomen, op één uitzondering na: de Joodse notaris Van den Bergh.”

Hoezo?

“Wij hadden Van den Bergh wel in het vizier, maar hebben hem als dader afgeserveerd. Dat deden we omdat de toentertijd betrokken rechercheur Arend Jacobus van Helden in de jaren zestig meldde dat aan de integriteit van deze man niet hoefde te worden getwijfeld. Wij zijn daar in meegegaan, omdat we Van Helden een betrouwbare bron vonden. En als hij het zei, waarom zou het dan niet kloppen?”

Dus jullie zijn indirect door Van Helden in het ootje genomen.

“Nee, want ik sta niet achter de conclusie van dit boek, omdat het te zwak is. Dat heeft te maken met hun onderzoek naar kennis, motief en gelegenheid. Het is bijna zeker dat de Joodsche Raad lijsten met adressen van ondergedoken Joden had, schrijven ze. Ikzelf geloof daar niets van. Waarom zou de Joodsche Raad die alle bevelen van de Duitsers uitvoerde zich aan zo’n strafbaar feit schuldig gemaakt hebben? Als ze gehoord hadden van Joden die ondergedoken waren, dan hadden ze dat meteen aan de Duitsers moeten melden. Als je de bezetter constant helpt, dan ga je zoiets toch niet doen? Als ze dan met zo’n lijst tegen de lamp waren gelopen, dan waren ze zeker in de problemen gekomen.”

Wat rammelt er volgens jou nog meer aan het onderzoek?

“Woorden als ‘het is bijna zeker’, ‘het was bijna denkbaar dat’, ‘onwaarschijnlijk en niet onmogelijk’ en ‘het team achtte de kans groot’ doen ertoe. Deze termen laten zien dat het team niet helemaal zeker van zijn zaak is, wat op zich eerlijk is. Kijk, er zijn gewoon teveel open einden. Ik citeer: ‘Het adres Prinsengracht had gemakkelijk op een lijst in 1943 of 1944 kunnen staan, daarop geplaatst door iemand uit de illegaliteit die was doorgeslagen of door een informant, die voor een toereikend bedrag te koop was’. Nou ja, dit soort dingen komen in de tekst voor als blauen hinein.“

Klinkt hier niet een beetje een jaloerse onderzoeker?

“Absoluut niet. Ik heb Vince Pankoke voor het eerst ontmoet in 2017, lunchend met hem in Miami South Beach, waar hij woonde en ik toevallig op bezoek was. Ik vond het heel mooi dat iemand met een frisse blik ergens opnieuw naar ging kijken, een echte cold case teamblik. Eventjes ben ik bij het onderzoek betrokken geweest, maar ik weigerde een omerta te tekenen, dus ben ik er later uitgestapt.”

Spijt?

“Nee. Nu heb ik namelijk een vrijere hand. Als je ziet wie ze allemaal bedanken, dat is vier pagina’s vol. Die mensen kunnen niet langer oprecht kritisch zijn. Ik ben daarom blij dat ik nu zonder blikken of blozen interviews aangeven, zoals aan jou.”

Maar goed, de onderzoekers stellen dat ze het met 85 procent zekerheid kunnen zeggen dat de onderduikers door deze Joodse notaris zijn verraden. Dat is toch ook wat waard?

“Historici geloven niet zo in percentages. Geschiedenis is geen exacte wetenschap. Wat is nou 85 procent? Nee, deze onderzoekers zijn heel erg aan het tamboereren geweest dat ze big data te lijf zouden gaan met nieuwe methodes zoals A.I. maar in dit geval ontbreekt het bij Van den Bergh juist aan data. Er is maar één briefje. Eerst hebben ze een inschatting gemaakt van het profiel van de auteur. Waarom? Om bijvoorbeeld te concluderen dat de kattebel door iemand ‘met een degelijke beheersing van het Nederlands’ is geschreven en naar alle waarschijnlijkheid door een volwassene is geschreven, daar heb je toch geen deskundige voor nodig? Verder hebben ze bijna duizend kopgeldkwintanties gevonden en geanalyseerd, maar dat heeft helemaal niets te maken met de vraag: wie verraadde Anne Frank. Op die briefjes staan namelijk nooit namen.”

Je bent wel erg kritisch zeg.

“Deze onderzoekers hebben dingen gedaan die niet noodzakelijk zijn. Zo hebben ze bijvoorbeeld een interactieve kaart gemaakt van een aanzienlijk deel van Amsterdam met adressen van bekende collaborateurs, maar wat heeft dat te maken met het verraad van Anne Frank. Bovendien woonden er buiten de hoofdstad ook veel collaborateurs die in Amsterdam actief waren. Tja, dit onderzoek heeft de schijn van wetenschappelijkheid.”

Voor sommige Joden was en is het pijnlijk dat een Joodse notaris de onderduikers zou hebben verraden. Er is ook scepsis. Hoe kijk je hier tegenaan?

“We weten dat er Joodse verraders zijn geweest, maar die zaten in een onvergelijkbare dwangpositie dan niet-Joodse verraders, die het vrijwillig deden. Het was een verschil van leven of dood. De twijfel over Joodse verraders was er ook al bij het verschijnen van het boek Vogelvrij van Sytze van der Zee, in 2010. Ik zeg nog steeds: accepteer helaas gewoon dat er Joodse verraders waren. Het was gelukkig een absolute minderheid binnen de verraders. Het merendeel van hen was niet-Joods.”

Dit boek is groot nieuws, zoals alles rond Anne Frank. Er is veel media-aandacht en er komt misschien nog een documentaire. Hoe kijk je tegen die dynamiek aan?

“Het is volstrekt begrijpelijk, want zo gaat het nou eenmaal met Anne Frank. Sinds de Holocaust het centrale thema van de Tweede Wereldoorlog is geworden, is zij als symbool steeds belangrijker geworden. In Nederland heeft ze de status van een BN’ner gekregen, maar ze is natuurlijk een BW’er, een Bekende Wereldburger. Vroeger was ze in het buitenland overigens belangrijker dan in Nederland, want Anne Frank is voor toeristen, zeiden ze toen. Die tijd is nu wel voorbij.”

Hoe nu verder?

“Ik sta zeer achter de woorden van de hoofdonderzoeker: dit is nog geen afgesloten oefening.”

Lees ook:
‘Anne Frank verraden door Joodse notaris’, aldus Cold Case-team
De familie Frank en de andere onderduikers in ‘het achterhuis’ aan de Amsterdamse Prinsengracht zijn verraden door de Joodse notaris Arnold van den Bergh. Dat stelt een zogeheten Cold Case-team van 23 onderzoekers uit binnen- en buitenland dat zes jaar lang onderzoek heeft gedaan naar de vraag wie deze onderduikers in 1944 verraden heeft. Het team zegt het ‘voor 85 procent zeker te weten’ dat het gaat om notaris Van den Bergh, die in de bange jaren ’40-’45 lid was van de Joodsche Raad, de raad van prominente Joden die collaboreerde met de nazi’s.