Beter laat dan nooit – column Hanneke Gelderblom
Op kasteel Duivenvoorde, vlakbij Den Haag, was ik gisteren aanwezig bij een bijzondere ceremonie. Minister-president Mark Rutte reikte de erepenning voor Menslievend Hulpbetoon in goud uit aan Rob en Edith, de twee inmiddels op leeftijd zijnde kinderen van Jan Zwartendijk.
Erg speciaal want deze onderscheiding is zestig jaar geleden voor het laatst uitgereikt. Bovendien komt er op het ministerie van Buitenlandse Zaken nog een gedenkteken dat Portal to Safety heet.
De datum voor deze uitreiking lijkt me zorgvuldig gekozen: Jan Zwartendijk overleed zevenenveertig jaar geleden op 14 september 1976.
Zwartendijk was directeur van het Philips-verkoopkantoor in de Litouwse hoofdstad Kaunas en werd, nadat zijn voorganger wegens nazi-sympathieën werd afgezet, honorair consul van Nederland. Hij heeft zijn mooie actie maar heel kort kunnen uitvoeren, want al in augustus 1940 werd Litouwen door de Sovjet-Unie geannexeerd en moest het consulaat worden gesloten. Voor hij het consulaat verliet, vernietigde Zwartendijk zorgvuldig alle sporen van zijn actie. Hij heeft zich levenslang afgevraagd van hoeveel mensen hij het leven heeft gered.
Ik had de naam van deze verzetsheld nog nooit gehoord toen om mijn handtekening werd gevraagd om hem alsnog een hoge onderscheiding te verlenen. Tweede Kamerlid Sjoerd Sjoerdsma- zelf oud-diplomaat – was deze actie gestart. Alle honderdvijftig Kamerleden hebben getekend en hoewel ik zuinig ben met het zetten van mijn handtekening heb ik hierover geen seconde geaarzeld. Ook heb ik Sjoerd bedankt voor de mogelijkheid aan deze actie mee te kunnen doen.
Zwartendijk blijkt het leven gered te hebben van zeker 2.345 radeloze Joden, gevlucht vanuit Polen naar Litouwen. Hij deed dat door reisdocumenten te verschaffen in samenwerking met zijn collega Sugihara van het Japanse consulaat, dat een paar honderd meter verder lag. Het ging om doorreisvisa naar onder meer Japan en de Nederlandse Antillen via de Sovjet-Unie, die dat doorreizen toestond omdat er geld mee verdiend kon worden. Een bedrag van maar liefst vierhonderd dollar per persoon. Geld voor de Sovjet-oorlogskas dat door de Amerikaanse Joodse gemeenschap werd betaald.
Het blijkt een vergelijkbare heldendaad als die van de Zweedse diplomaat Kurt Wallenberg, die een jaar later in Boedapest ook tegen de regels visa uitschreef voor meer dan tweeduizend Joden. Wallenberg is na het einde van de Tweede Wereldoorlog naar de USSR verdwenen, waarschijnlijk vermoord. Ondanks vele verzoeken van zijn familie om opheldering is het hoe en waar nooit bekend geworden. Vele straten en pleinen zijn wereldwijd naar hem vernoemd. In Den Haag heeft hij een straat in de Verzetsheldenbuurt. Dat moet toch ook voor Zwartendijk te regelen zijn?
Zwartendijks motto was, zo vertelde zijn zoon Rob: “Als je dit soort goede werk niet doet, houd je op een waardig mens te zijn.” Na de Russische annexatie keerde de familie Zwartendijk terug naar Eindhoven. Daar woonden ze naast het Gestapo-kantoor. Logisch dat er over Litouwen niet gesproken werd, kreeg ik van zijn kinderen te horen.
Na de oorlog ging vader Zwartendijk voor Philips naar Griekenland, dochter Edith was inmiddels zeventien en bleef in Nederland. Zoon Rob ging daar naar school maar over Litouwen werd thuis nooit gesproken. Wel vertelt zijn zoon hoe woedend zijn vader was toen hij in 1964 op het ministerie van Buitenlandse zaken werd ontboden en hem te verstaan werd gegeven dat hij in 1940 in Litouwen in strijd met de regels en het diplomatieke protocol had gehandeld.
Verdrietig is dat Jan Zwartendijk zelf nooit heeft gehoord hoeveel mensen hij heeft gered. Dat zijn er minstens 2.345, maar waarschijnlijk meer omdat kinderen op het visum van hun ouders mee mochten. Het getal werd, twee dagen na zijn overlijden, op de dag van zijn begrafenis bekend.
De uitreiking en wat historicus Rutte daarbij zei, laat een positieve ontwikkeling zien. Namelijk, hoe een daad die in 1964 nog als ambtelijke ongehoorzaamheid werd gezien nu wordt gewaardeerd. Ik zou zeggen: nu die Jan Zwartendijkstraat nog.
Deze column is mede mogelijk gemaakt door Stichting Maror.
