Bewijs ‘ongelooflijke’ ontsnapping Litouwen

Dankzij geavanceerde wetenschappelijke technieken is er eindelijk bewijs voor de waarheid van het verhaal van een ‘ongelooflijke’ ontsnapping tijdens de Sjoa. De Amerikaanse publieke omroep PBS zond gisteren de documentaire ‘Holocaust Escape Tunnel’ uit die laat zien hoe de ontsnapping plaatsvond. Het gaat om een ontsnappingspoging van tachtig mannen en vrouwen, voornamelijk Litouwse Joden, waarvan nu bewezen is dat deze werkelijk is gebeurd, hoe onwaarschijnlijk het verhaal ook klinkt.

De documentaire is opgenomen in en om Wilna, de Jiddische naam voor de Litouwse hoofdstad Vilnius. Voor de Tweede Wereldoorlog en de Sjoa woonden er in deze stad zo’n 77.000 Joden. Er waren 105 synagogen, de grootste Joodse bibliotheek ter wereld en zes dagelijks verschijnende Joodse kranten. Het uitbundige Joodse leven in Wilna liep snel terug na de annexatie door de Sovjet Unie in 1940. Nadat de Duitse legers de Russen hadden verdreven in 1941 en Litouwen hadden bezet, werd het Joodse leven geheel vernietigd.

Binnen een jaar schoten de nazi’s de meeste Joden dood – dit was voordat er gaskamers waren – en wierpen hun lichamen in enorme kuilen in het nabij gelegen Ponar Woud. Eén enkele kuil bevatte 20.000 tot 25.000 lijken.

Eind 1943, toen de Russische legers optrokken vanuit het oosten en Partizanen de Duitse aanvoerlijnen vanuit de bossen aanvielen, besloot Hitlers hoofdkwartier in Berlijn om de genocidale moordpartij onzichtbaar te maken door alle lichamen te verbranden. De nog levende Joden in de streek moesten samen met Russische krijgsgevangenen bomen omhakken, er planken van zagen en de lichamen tussen lagen planken leggen en dan in brand steken. Op hun bekende methodische manier vormden de Duitsers ‘verbrandingsbrigades’ van elk tachtig gevangenen, voornamelijk Joden.

Na het werk werden de ‘verbranders’ gevangen gehouden in kuilen met hun voeten geboeid. Eén van die ‘brigades’, die bestond uit 76 mannen en vier vrouwen, besloot dat het hun plicht was de buitenwereld en toekomstige generaties te laten weten wat daar echt was gebeurd. De gevangenen sneden hun boeien door met een meegesmokkelde vijl en groeven de volgende 76 dagen een 1,2 meter brede tunnel die bijna veertig meter lang was, met alleen maar lepels en hun handen.

De geplande dag voor de ontsnapping was 15 april 1944, de laatste dag Pesach. Toen de eerste gevangenen uit de tunnel kwamen, openden de bewakers het vuur en doodden bijna de hele groep. Maar twaalf mensen lukte het om weg te komen en de prikkeldraadomheining door de knippen. Zij voegden zich bij de Partizanen van de legendarische Abba Kovner. Op één persoon na overleefden de ontsnapte gevangenen de oorlog. Zij vestigden zich vooral in Israël en de Verenigde Staten.

Scepsis
Het verhaal van de ontsnapping werd na de oorlog met scepsis en ongeloof ontvangen, zo vertelt de historicus Richard Freund in de documentaire. Deze scepsis werd gevoed door het ontbreken van bewijzen dat er een tunnel was geweest. Maar in de afgelopen jaren heeft de regering van Litouwen toestemming gegeven om onderzoek naar de waarheid rond dit verhaal te doen.

Een groep experts besloot om niet de traditionele archeologische methode te gebruiken – schoppen en graafmachines – omdat deze altijd veel vernietigt. Een belangrijke extra reden was dat men de plek niet wilde ontwijden. In plaats van de gewone manier gebruikten de teams technieken die al lang worden gebruikt bij het vinden van olie en gas. Eén daarvan is de GPR, een techniek die radar gebruikt om beelden te maken van objecten onder de grond. De tweede methode, ETR, maakt het mogelijk om materialen onder de grond te onderzoeken door middel van hun elektrische eigenschappen. Deze laatste techniek wordt ook gebruikt bij medisch onderzoek. Dankzij deze technieken kwam er vorig jaar sluitend bewijs dat er inderdaad een tunnel was. De New York Times noemde deze prestatie een van de wetenschappelijke topprestaties van 2016.

Het valt te hopen dat een Nederlandse zendgemachtigde de documentaire ook hier zal uitzenden.