Büyükada: Joodse oase in de Zee van Marmara
Wie met de ferry van Istanbul een uur in zuidoostelijke richting reist en op het eiland Büyükada aan wal gaat, waant zich even honderd jaar terug in de tijd en in een andere wereld. Op het grootste van de vijf Prinseneilanden bestaat het verkeer voornamelijk uit voetgangers, fietsers en door paarden getrokken koetsjes. Bougainvillae in alle kleuren sieren de tuinen van de statige huizen. En wie goed zoekt, vindt in een rustige straat de uit 1904 daterende synagoge Chesed Le’Avraham. De aanwezigheid van een politiebarricade detoneert bij de anderszins idyllische oase.
Ooit was het eiland het zomerse verblijf van welgestelde Sefardische Joden die – evenals de Armeense en Griekse bevolking – die de hitte van het Ottomaanse Constantinopel ontvluchtten. Maar tegenwoordig trekken nog steeds enkele duizenden leden van de Turks-Joodse gemeenschap in de zomermaanden naar het eiland. Daar bieden eigen zwemclub, jeugdkamp, twee kosjere slagers en een kosjer restaurant een welkom thuis. Joodse jongens en meisjes vinden op Büyükada huwelijkspartners en keren jaren later op hun beurt weer terug als gezin.
Desondanks veranderen de tijden. Waar enkele decennia geleden nog tweehonderd kinderen een vrijdagavonddienst in de synagoge bijwoonden, zijn dat er nu zo’n zeventig tot tachtig. Nog steeds een behoorlijk aantal. “Büyükada is een oase, maar een krimpende”, zegt de 46-jarige Murat Bildirci, wiens echtgenote met haar moeder en andere oudere dames op het eiland nog steeds Ladino spreekt, de taal van hun Spaans-Joodse voorouders. Zelf was hij op 13 november 2003 aanwezig tijdens de sjabbatdienst in een synagoge in Istanboel, toen een bomaanslag aan 20 mensen het leven kostte.
Toeval of niet, naarmate het Arabische toerisme uit het Midden-Oosten de laatste jaren toenam, verdwenen de Hebreeuwse letters die vroeger op deze locaties prijkten. Zorgen over het gebrek aan economische mogelijkheden voor jongeren, over vrienden die aliya maken (emigreren naar Israël), over de hoge assimilatiegraad of het tekort aan vrouwelijke huwelijkskandidaten bepalen de gespreksstof binnen het gezin. Ook gaan de gesprekken over de nieuwe mogelijkheden om de Spaanse en Portugese nationaliteit te bemachtigen voor wie zijn Sefardische wortels kan bewijzen.
Tevens houden de Joodse eilandbewoners en zomergasten zich ermee bezig of Turkije nog een goed thuis is voor de Joodse gemeenschap. De angst om fysiek te worden aangevallen valt mee, maar het wordt in dit land steeds moeilijker om je op je gemak te voelen in je eigen moederland, legt één van de leiders van de gemeenschap uit. In elk geval is Büyükada vandaag nog een veilige haven waar het meest dringende gevaar wellicht komt van het trotseren van een passerende paard-en-wagen [dv].
