Duitsland treurt om Sjoa-overlevende Friedänder (103)

De dood Margot Friedländer, vrijdag, heeft veel emoties losgemaakt in Duitsland en daarbuiten. De 103-jarige Sjoa-overlevende was met name de laatste maanden van haar leven vaker in de Duitse media te zien en horen, waardoor haar overlijden, ondanks haar hoge leeftijd, voor velen als een schok komt. Friedländer overleefde concentratiekamp Theresienstadt en vertelde geregeld over haar ervaringen.

Margot Friedländer werd op 5 november 1921 in Berlijn geboren als Anni Margot Bendheim. Ze was de dochter van Auguste Bendheim en ze had een broer. Haar ouders waren gescheiden en haar vader had het gezin verlaten, wat indertijd als een schande werd gezien. Het gezin probeerde in de nazi-jaren naar de Verenigde Staten te vluchten. In 1938 werden ze door dat land geweigerd.

Silezië

Friedländer maakte niet alleen de Sjoa bewust mee, maar was ook ooggetuige van het aan de macht komen van de nationaalsocialisten (1933), de Olympische Spelen van 1936 en de Kristallnacht van 1938. Ze had nog contact met haar vader, die in 1942 door de nazi’s werd vermoord in Auschwitz. Nog steeds wilde ze met haar moeder en broer vluchten. Er waren vluchtpogingen naar de VS, China en Brazilië, maar die mislukten allemaal.

Bovenburen

Toen haar broer in 1943 naar Silezië wilde vluchten werd hij gearresteerd door de Gestapo. Hun moeder wilde hem niet laten gaan en gaf zichzelf aan. Later werden beiden gedeporteerd naar Auschwitz, waar ze werden vermoord. Toen Margot thuiskwam, stonden Gestapo-agenten voor de deur van het appartement te wachten, waarop ze haar Jodenster bedekte en naar de bovenburen liep, die haar binnenlieten. 

Theresienstadt

Friedländer dook onder, verfde ze haar blond en onderging een neusoperatie om haar uiterlijk te veranderen. Zestien mensen hielpen jaar daarbij. Toen ze in de lente van 1944 door agenten naar het bureau werd meegenomen, omdat ze zich niet kon identificeren, gaf ze toe Joods te zijn. Ze werd gevangengenomen en overgebracht naar concentratiekamp Theresienstadt, dat in het bezette Tsjecho-Slowakije lag.

Getrouwd

In Theresienstadt kwam ze Adolf Friedländer tegen, een jongeman die ze eerder had ontmoet bij de Jüdischer Kulturbund. Op 5 mei 1945 verliet de SS het kamp, waarna het Rode Kruis het kamp overnam. Op 8 mei marcheerde het Rode Leger het kamp binnen. Margot en Adolf besloten te trouwen en werden kort daarna door een rabbijn in de echt verbonden.

Lezingen

Het stel bracht na de oorlog een jaar door in een vluchtelingenkamp in het Beierse Deggendorf. In 1946 emigreerden ze naar New York. Friedländer werkte in daar als naaister en in een reisbureau. In 1997 overleed haar man. Op uitnodiging van de Berlijnse Senaat en vergezeld door filmmaker Thomas Halaczinsky keerde Margot Friedländer in 2003 voor het eerst terug naar haar geboorteplaats.

Terug naar huis

Met de Sjoa-overlevende maakte Halaczinsky de film Don’t Call It Homesick. Vanaf de eerste dag had ze weer het gevoel dat ze thuis was, vertelde Friedländer later. In 2008 publiceerde ze haar autobiografie en in 2010 verhuisde ze definitief terug naar Berlijn, op 88-jarige leeftijd. Daar begon ze lezingen te geven over haar ervaringen, met name op Duitse scholen.

Onderscheiden

Friedländer werd in 2018 benoemd tot ereburger van Berlijn en in 2011 kreeg ze het Bundesverdienstkreuz. Niet alleen vertelde ze over haar ervaringen in ns-tijd, maar ook was ze geregeld te zien en horen in de Duitse media. Daardoor werd ze een mediapersoonlijkheid die veel bewondering opwekte, alleen al door haar kleine, fragiele gestalte en de manier waarop ze als honderdjarige nog helemaal meedraaide op de inhoud.

Opera

De opera was een van Friedländers grootste hobby’s. Zelfs tot op hoge leeftijd ging ze graag naar de opera, maar dan alleen als ze daar de tijd voor had. Haar favoriete opera was ‘Nabucco’, van Guiseppe Verdi, waarin het verhaal over de Babylonische ballingschap centraal staat. Ze vertelde ooit dat ze vaak met tranen in haar ogen zat tijdens het gevangenenkoor Va, pensiero.

Sei Menschen

Friedländer laat veel na, maar bovenal haar boodschap van verzoening en herinnering. “We kunnen niet meer veranderen wat er is gebeurd, maar het mag ook nooit meer gebeuren,” zei Friedländer. “Wat destijds met mensen werd gedaan, omdat mensen niet als mens werden erkend, mag nooit meer met een mens worden gedaan.” Haar belangrijkse boodschap was altijd: Seit Menschen.

Steinmeier

Sinds het bekendmaken van Friedländers dood, regent het in Duitsland reacties van politici en prominenten Bondspresident Frank-Walter Steinmeier prees de Holocaustoverlegende. ‘Ze heeft ons land verzoening gebracht, ondanks alles wat de Duitsers haar als jonge vrouw hebben aangedaan’, schreef Steinmeier vrijdagavond in een condoleancebrief. ‘We kunnen niet dankbaar genoeg zijn voor dit geschenk.’

Merz

Bondskanselier Friedrich Merz (CDU) beschreef Friedländer op X.com als ‘een van de krachtigste stemmen van onze tijd’. Zij pleitte voor vreedzame coëxistentie, tegen antisemitisme en tegen het vergeten van de Sjoa. Merz: ‘Ze vertelde ons haar verhaal. Het is onze taak en onze plicht om dit verhaal voort te zetten. Wij rouwen met haar familie en vrienden’. Ook oud-bondskanseliers Angela Merken en Olaf Scholz reageerden.

Joods Duitsland

De Centrale Raad van de Joden in Duitsland reageerde met ontroerende woorden op haar dood. “Margot Friedländer heeft de mensheid centraal gesteld. Zij was niet alleen een waarschuwende stem van onze tijd, maar had ook de gave om altijd het beste te zien in de mensen met wie ze te maken had,” aldus voorzitter Josef Schuster van de Centrale Raad.

“Ik kan me een samenleving zonder haar nauwelijks voorstellen,” benadrukte Schuster. De dood Friedländer laat iedereen de vergankelijkheid zien. En haar dood onderstreept de grote verantwoordelijkheid die iedereen heeft tegenover ‘deze moedige en sterke vrouw en haar hele generatie. Margot Friedländer heeft haar geloof in een rechtvaardige, vreedzame wereld nooit opgegeven. Laten wij hen eren door dit geloof voort te zetten’.