Oud-politicus Ed van Thijn (87) overleden – in memoriam

De Amsterdamse oud-burgemeester Ed van Thijn is op 87-jarige leeftijd overleden. In de jaren zeventig, tachtig en negentig was hij een van de kopstukken van de PvdA. Van Thijn was een overlevende van de Sjoa en kwam openlijk voor zijn Joodse afkomst uit. Als burgervader van de hoofdstad vertelde hij zijn verhaal. Ook was hij twee keer minister van Binnenlandse Zaken en schreef hij vele boeken, waaronder ‘Dagboek van een onderhandelaar’ en ‘Retour Den Haag’. Van Thijn was al langere tijd ziek en verscheen alleen nog op speciale gelegenheden in het openbaar. De laatste keer was dat bij de onthulling van het Nationaal Holocaust Namenmonument, op 19 september 2021. Hij leed aan de spierziekte polyneuropathie, waardoor hij deels verlamd was geraakt. Hij wordt in kleine kring herdacht en begraven.

Oorlogsjaren
Ed van Thijn werd op 16 augustus 1934 geboren in de Amsterdamse Rivierenbuurt. Daar groeide hij op in een Joods gezin dat in 1940 naar Bussum verhuisde wegens een bominslag. In 1942 werd de familie door de nazi’s teruggestuurd naar de hoofdstad en van daaruit ging de jonge Van Thijn met zijn moeder naar in doorvoerkamp Westerbork. Door een list wist zijn vader hen daaruit te bevrijden, waarna een periode van onderduiken volgde om achttien verschillende adressen. Desondanks kwam Van Thijn begin 1945 weer in Westerbork terecht, waar hij wist te overleven tot aan de bevrijding van 5 mei. Toen de oorlog was afgelopen zat de elfjarige nog in het kampement, waar hij werd aangesteld als bewapende bewaker van collaborateurs, die er in groten getale werden opgesloten – tekst gaat verder onder de video.

Middelbare school
Na de oorlog kwam het gezin al gauw weer in Bussum terecht en daar zette Van Thijn zijn schoolopleiding voort. Hij leed aan astma, maar haalde desalniettemin goede cijfers. Hij volgde het plaatselijke Christelijk Lyceum, waar hij gaandeweg een steeds lastiger leerling bleek te zijn, die vaak de klas uitgestuurd werd. Wegens toenemende onhandelbaarheid moest hij van zijn moeder transcraniële magnetische stimulatie ondergaan. Ondertussen verslechterde het huwelijk van zijn ouders. Soms was er geweld en moest de puberzoon tussenbeide komen. Een paar jaar na de echtscheiding van zijn ouders verhuisde hij met moeder naar Amsterdam, waar hij op het Amsterdams Lyceum terechtkwam, wat hem uitstekend beviel. Hij werd lid van allerlei clubs, medewerker van de schoolkrant en bleek uit te blinken in schaken en vooral roeien, ondanks zijn astma.

Joop den Uyl
Aan het begin van zijn studie aan de Gemeentelijke Universiteit van Amsterdam (later UvA) werd Van Thijn lid van het Amsterdams Studenten Corps. Deze stap was naar eigen zeggen deels gedreven door een minderwaardigheidsgevoel. In het corps trof hij jaargenoten als Frits Bolkestein, Dick Dolman en Erik Jurgens. Hij ging eveneens intensief roeien bij roeivereniging Nereus. Na afronding van zijn studie Politiek en Sociale Wetenschappen kwam Van Thijn in dienst van de Wiardi Beckman Stichting, het wetenschappelijk bureau van de PvdA. Op die manier rolde hij de partij binnen en leerde hij onder meer kopstuk Joop de Uyl kennen. Van Thijn werd lid van de Amsterdamse gemeenteraad en zette daar zijn eerste stappen in de politiek.

Haagse politiek
Na een poosje werd Van Thijn gekozen in de Tweede Kamer. Als rechterhand van partijleider Den Uyl werd hij onder meer lid van het schaduwkabinet van PvdA, D66 en PPR. Deze groep moest voor kiezers dienen als een alternatief kabinet voor het zittende rechts-confessionele kabinet van Barend Biesheuvel (ARP), vergelijkbaar met de schaduwkabinetten van de oppositie in het Britse Lagerhuis. Het idee kwam van Van Thijn zelf. In 1971 was hij schaduwminister van Verkeer en Waterstaat. Nadat de PvdA de Tweede Kamerverkiezingen van 1973 had gewonnen en samen met D66, PPR, ARP en KVP het kabinet Den Uyl vormde, werd Van Thijn fractievoorzitter. Vier jaar later won de partij opnieuw, maar toch lukte het niet om een tweede kabinet Den Uyl van de grond te krijgen. Van Thijn was een van de onderhandelaars. In 1981 kwam de partij opnieuw in de regering terecht: in het kortstondige kabinet Van Agt II was hij minister van Binnenlandse Zaken.

Kraken en wonen
Van Thijns grootste politieke verdienste moest nog komen: in 1983 werd hij benoemd tot burgemeester van Amsterdam, nadat zijn voorganger Wim Polak afzag van een tweede termijn. De nieuwe burgemeester moest beginnen in een roerige tijd, waarin de kraak- en woonproblematiek hoogtij vierde. Van Thijn heeft samen met de politie vele ontruimingen van kraakpanden geleid. Geweld en rellen waren de stad midden jaren tachtig niet vreemd, en als burgemeester moest hij er het beste van maken. Het dieptepunt was de dood van kraker Hans Kok, die na te zijn opgepakt overleed in zijn cel. In de stad verschenen leuzen als ‘Van Thijn moordenaar’ en ‘Van Thijn Van Zwijn’. De burgemeester moest er diep voor door het stof in de gemeenteraad, maar bleef aan. In de tweede helft van de jaren tachtig lukte het hem om met de krakers in gesprek te gaan en ze te pacificeren. In samenwerking met gemeente en woningbouw werden grote kraakpanden gelegaliseerd, waardoor de spanningen afnamen.

No-Lympics en Beatrix
Niet alleen kreeg Van Thijn als burgemeester te maken met de krakers, maar ook met criminaliteit en grote drugsproblematiek. Amsterdam was in de jaren tachtig een stad waar velen van weg verhuisden en zich niet altijd veilig waanden. Ideeën om de stad op te kalefateren waren er genoeg, zoals stadsvernieuwing, de nieuwbouw van wijken en het plan om de Olympische Spelen van 1992 naar de hoofdstad te trekken. Dat laatste mislukte jammerlijk, onder meer vanwege de tegenbeweging No-Lympics van Saar Boerlage. Van Thijn moest de boer op, maar biechtte later op dat hij er zelf ook niet echt in geloofde. Uiteindelijk kreeg niet Amsterdam maar Barcelona de Spelen toegewezen. In 1988 volgde weer een hoogtepunt met het verrassingsbezoek van koningin Beatrix aan de hoofdstad. De toen vijftigjarige vorstin maakte in het bijzijn van haar man, zonen en Van Thijn een boottocht door de grachten en een wandeling door de Jordaan. Een kus van een voorbijganger werd historisch (de tekst gaat verder onder de video).

Bijlmerramp
Van Thijn was vooral ook een promotionele burgemeester: zo maakte hij van Amsterdam een ‘anti-apartheidsstad’, verwelkomde hij in 1990 Nelson Mandela en maakte hij ook promotievideo’s voor de stad als vestigingsplek. Volgens critici kwam Van Thijn als burgemeester echter net niet uit de verf, omdat veel Amsterdammers hem niet als hun burgervader zagen. Hij had leiding gegeven in crisis’, maar toch bleef dat niet echt hangen. Daar kwam op 4 oktober 1992 verandering in toen een Boeing 747-vrachtvliegtuig van de Israëlische luchtvaartmaatschappij El Al neerstortte in de Amsterdamse wijk Bijlmermeer. Het toestel boorde zich door de flats Groeneveen en Klein-Kruitberg en er kwamen zeker 43 mensen om het leven – ook een aantal illegalen vond de dood. Van Thijn stond vanaf het moment van de Bijlmerramp klaar om het crisisteam te leiden en deed dat met verve. Na deze crisis zagen de Amsterdammers hem ook meer als burgervader.

Retour Den Haag
Na het plotselinge overlijden van minister Ien Dales, begin 1994, volgde Van Thijn zijn partijgenote als minister van Binnenlandse Zaken op. Het idee was dat hij, mocht de PvdA na de verkiezingen van mei terugkeren in een nieuw kabinet, zou doorgaan op die post. Echter, de uitkomst van de enquete over de IRT-affaire werd Van Thijn algauw fataal: hij moest na ruim vier maanden aftreden. Van Thijn kreeg in augustus 1994 van partijleider Wim Kok te horen dat er voor hem geen plaats was in het nieuwe kabinet. Over deze politieke kater schreef hij het boek ‘Retour Den Haag’, waarin hij verslag deed van zijn ervaringen. Hij besloot om zich een poos terug te trekken uit de politiek. Geregeld trad hij op in de media en ook vertelde hij zijn verhaal als Joodse jongen. In 1995 werd hij door de Stichting Kunstenaarsverzet 1942-1945 gelauwerd met de Verzetsprijs van de Stichting Kunstenaarsverzet (tekst gaat door onder de video).

‘Avondje van Van Thijn’
In 1999 werd Van Thijn namens de PvdA lid van de Eerste Kamer, waar hij zich met zijn ervaring en expertise boog over wetten die door de Tweede Kamer waren goedgekeurd. In maart 2005 kwam hij uitgebreid in het nieuws als woordvoerder Binnenlandse Zaken omdat hij tijdens de Nacht van Van Thijn – door sommigen gekscherend ‘het Avondje van Van Thijn genoemd – de beslissende tegenstem gaf om de benoemde burgemeester af te schaffen. Als reden gaf hij op dat de PvdA, evenals GroenLinks en de SP, het oneens was met de snelheid waarmee het kabinet Balkenende II de gekozen burgemeester wilde invoeren. Van Thijn veroorzaakte een kabinetscrisis, omdat coalitiepartij D66 geen heil meer zag in regeringsdeelname als hun kroonjuweel ‘gekozen burgemeester’ er niet zou komen. De volgende dag nam de D66-minister Thom de Graaf voor Bestuurlijke Vernieuwing ontslag. De democraten bleven echter wel in het kabinet.

Spreker en schrijver
Na acht jaar in de Senaat te hebben gezeten, zwaaide Van Thijn definitief af als politicus. Zoals hij eerder al had gedaan, bleef hij zich richten op het schrijven van boeken over politiek, maatschappij en de Sjoa. Hij schreef onder andere ‘Kroonprinsenleed, over machtswisselingen in de politiek’ (2008), ‘Het verhaal en daarna, autobiografische verhalen’ over de Sjoa (2009), ‘De formatie, over achtergronden van kabinetsformaties’ (2010) en ‘Blessuretijd: Dilemma’s van een Joods politicus’ (2012). Tevens verleende hij zijn medewerking aan mediaproducties, debatavonden en boekprojecten. In 2018 verscheen zijn geautoriseerde biografie Ed van Thijn: leven als opdracht. Als oud-burgemeester van Amsterdam volgde hij ook de Amsterdamse politiek op de voet en was hij aanwezig bij de instelling van zijn opvolgers Schelto Patijn (PvdA), Job Cohen (PvdA), Eberhard van der Laan (PvdA) en Femke Halsema (GroenLinks).

Liberaal-Joods
Bij Van Thijn werd in de jaren 2010 de zeldzame spierziekte polyneuropathie ontdekt. Hij verloor erdoor zijn bos haar en raakte ten dele verlamd. Zijn echtgenote Odette Taminiau was zijn grote steun en toeverlaat. Zij trad ook op als mantelzorger. Ondanks zijn ziekte was Van Thijn nog volledig scherp en kon hij goed nadenken en communiceren. De laatste jaren verscheen Van Thijn zelden nog in het openbaar. Hij woonde (Sjoa-)herdenkingen bij en was op 19 september 2021 aanwezig bij de onthulling van het Nationaal Holocaust Namenmonument. De laatste jaren woonde hij in een zorgvilla aan het Museumplein. Op 19 december 2021 overleed hij op 87-jarige leeftijd.

Van Thijn laat twee kinderen uit zijn eerste huwelijk na, onder wie actrice Marion van Thijn. In de jaren zeventig had de politicus een langdurige relatie met feministe Hedy d’Ancona – later PvdA-minister van WVC – en in de jaren tachtig was hij opnieuw getrouwd met partijgenote Eveline Herfkens – later minister voor Ontwikkelingssamenwerking. Alhoewel hij niet godsdienstig was, oriënteerde hij zich de laatste jaren op het liberaal-Joodse geloof.

Reacties op overlijden
Vanuit de politieke wereld wordt geageerd op het overlijden van Ed van Thijn. Zo noemt PvdA-voorvrouw Liliane Ploumen hem ‘een scherpzinnig en betrokken sociaaldemocraat’. Volgens haar voorganger Lodewijk Asscher ‘verliest Amsterdam een anker, de PvdA een icoon en Nederland een politicus die in leven en werk toonde dat het áltijd de moeite waard is voor een ander op te komen en te blijven hopen op beter’. Volgens Asscher heeft Van Thijn ‘zijn geschiedenis en zijn identiteit weten om te zetten in een oerkracht. Een indrukwekkende werklust – grenzend aan workaholisme, een grote intellectuele nieuwsgierigheid, de bereidheid om altijd op te staan en altijd in gesprek met zichzelf om te zorgen dat hij aan de goede kant zou staan’.

Rottenberg
‘Hij was een wijs raadsman voor velen – ook in mijn politieke loopbaan – en hield een zeer scherpe antenne voor de politiek, die van de PvdA in het bijzonder’, aldus Asscher. ‘Als burgemeester stond hij altijd op de bres voor de rechtsstaat, voor de verdrukten. Sociaal-democraat uit overtuiging. Zo bracht hij zelf de rode draad aan in zijn leven: het astmatische jongetje dat ternauwernood overleefde, keek nooit weg en gaf nooit op’. Oud-PvdA-voorzitter Felix Rottenberg is bedroefd over het wegvallen van Van Thijn. Hij noemt hem een moedige, onafhankelijke en empathische man, die alert was op wat burgers bedreigt. “Zijn visie was: de stad, de gemeente, de burgemeester en de wethouders beschermen de burgers in alle omstandigheden. Ze treden op tegen discriminatie en racisme, komen op voor migranten en vluchtelingen en zorgen dat zij worden geholpen. Dat is de kern van waar hij voor stond,” zegt Rottenberg tegen de NOS.

Amsterdams college
Femke Halsema heeft met groot verdriet kennisgenomen van de dood van haar voorganger. ‘Als Joods jongetje uit de Rivierenbuurt overleefde hij, ondanks dat zijn onderduik werd verraden, de Jodenvervolging. Die gruwelijke geschiedenis zat in hem zoals die geschiedenis in Amsterdam zit’, schrijft de burgemeester in een persbericht. ‘De langstzittende burgemeester na de Tweede Wereldoorlog liet onze stad veiliger en leefbaarder achter. Van zijn inzet voor de ondernemers en de reputatie van Amsterdam in de wereld plukken wij nog steeds de vruchten. Ed van Thijn ademde de stad. Innig geliefd bij talloze mensen die hem hebben gekend. Door zijn belezenheid, charme en zijn diepgevoelde verlangen om het goede te doen. Wij gedenken hem met ontzag en dankbaarheid en wensen zijn nabestaanden en dierbaren veel sterkte met dit verlies’.