Een leesbare inleiding van Spinoza – boekrecensie

De in New York woonachtige journalist Ian Buruma heeft een boek geschreven over Baruch de Spinoza, de bekende zo niet bekendste Nederlandse filosoof van Joodse komaf. In Spinoza, filosoof van de vrijheid zet de auteur het leven van de Sefarische denker in perspectief en geeft hij een inleiding. Maar eerst een boekrecensie.
Ethica, Theologisch politiek traktaat of Staatkundige verhandeling: al deze topwerken van een zeventiende-eeuwse filosoof zijn nog gewoon in het Nederlands verkrijgbaar. Dat kan geen enkele filosofische tijdgenoot hem nadoen, hoewel deze studies als ‘moeilijk’ bekend staan.
De auteur, Baruch Spinoza (1632-1677) is bij velen slechts bekend als een Sefardische Jood, die uit zijn gemeenschap werd gestoten en nog altijd populair is bij ongelovigen. En welke filosoof heeft een meer dan levensgroot standbeeld in de stad waarin hij geboren werd en een groot deel van leven woonde? Vlak bij het Amsterdamse stadhuis is hij te bewonderen, op de Zwanenburgwal. En hij staat in De Canon van ons Vaderland Verleden.
De Ware Vrijheid
Het is mooi dat Ian Buruma aan de hand van zijn Joodse leven laat zien waar alle ideeën van Spinoza vandaan komen, wie zich eraan stootte en wat De Ware Vrijheid nu echt is. Het is echter niet voor het eerst dat Buruma zelf optreedt in een van zijn boeken. Zijn opa was een doopsgezinde dominee en ‘Van de weeromstuit was mijn vader, niet ongebruikelijk voor een domineeszoon, een atheïst die in grote lijnen net zo tegen religie aankeek als Spinoza: als een vorm van bijgeloof’ (pagina 21).
Het is moeilijk om Spinoza ergens in te delen, deze ‘vader van het wetenschappelijke denken’, maar het is opvallend dat zowel democraten als fascisten, liberalen of despoten, atheïsten en pantheïsten zich op hem beroepen. Was hij nu zo’n brede denker of is het oneigenlijke toe-eigening?
Geschiedenis
Een korte geschiedenis van de Joden in Nederland ontbreekt in dit boek gelukkig niet, omdat zulks ook een opmaat is voor zijn excommunicatie. Zijn Joodse achtergrond is Sefardisch, Joden die oorspronkelijk in Spanje of Portugal woonden, maar de vrijheid in de Nederlandse Republiek zochten en vonden. Zij voelden zich vaak ver verheven boven een tweede, veel grotere groep Joden, die uit Oost-Europa kwamen: de veel armere ‘Ostjuden’.
In de Sefardische gemeenschap werd naar hartenlust gediscussieerd over tal van godsdienstige onderwerpen, net zoals dat bij protestanten gebeurde. Discussie was goed, maar over de schreef gaan. Toen Spinoza nog een kind was, werd een dissident uit de Sefardische gemeenschap verbannen en na zware vernederingen weer toegelaten. Hij beroofde zich daarna van het leven.
Buruma geeft aan dat weinig over Spinoza’s beginjaren weten, maar wel dat hij regelmatig omging met dissidente Joden en niet-Joden, hetgeen in het vrije Amsterdam niet moeilijk was. Al deze vrijdenkers discussieerden graag met elkaar, maar bleven vaak toch met één been in hun oude religie staan. En al was discussiëren redelijk ongevaarlijk, het publiceren van afwijkende meningen kon dat wel zijn.
De Republiek leek weliswaar een vrijplaats, maar voor ‘gevaarlijke boeken’ was geen plaats. Boeken in het Latijn, de geleerdentaal, konden vaak wel door de beugel, maar publicaties in volkstalen als Nederlands of Duits, werden eerder verboden. Maar Spinoza had het meest te vrezen van zijn eigen Sefardische gemeenschap. Hoewel hij dacht voorzichtig te opereren, kwam hij daar te boek te staan als ‘een goddeloos mens’. Zijn verdediging bij de raad van ouderlingen hielp niet en in 1656 werd hij verstoten en in de ban gedaan. Hij mocht zelfs zijn eigen familieleden niet meer zien.
Radicaal
Een jaar of vijf later verhuisde hij eerst naar Rijnsburg en Voorburg om in Den Haag te eindigen. Hij bleef veelvuldig in contact met andere filosofen en kon mondeling en schriftelijk flink tegen sommigen van hen te keer gaan. Spinoza was radicaal, maar geen atheïst en in bijna al zijn werken staat de relatie van de mens tot god centraal, hoewel al onze verlangens en gedachten door de natuur wordt bepaald. In 1677 overleed hij en werd ceremonieel begraven in een protestante kerk in Den Haag.
Zijn Tractaat verscheen anoniem in 1670 en Ethica werd pas na zijn dood uitgegeven. Eind achtiende eeuw vond er een herontdekking van Spinoza plaats en sindsdien is hij niet meer weg te denken als filosoof en radicaal denker. Auteur Ian Buruma heeft een zeer leesbare inleiding op het werk van Spinoza geschreven. En nu de werken zelf lezen.
Waardeert u dit artikel?
Doneer hier dan een klein bedrag. Jonet.nl is een journalistiek platform dat zonder giften niet kan bestaan. Wij danken u bij voorbaat.
Wil je meer informatie of een hoger bedrag doneren? Ga naar jonet.nl/doneren