Held of collaborateur? Lobby omstreden paus Pius gaat door
‘Pius XII (1939-1958) hulde zich in stilzwijgen, menen kritische historici en gelovigen. Zelfs aan een subtiele veroordeling van de Holocaust zou hij zijn vingers niet hebben willen branden. En dat terwijl is aangetoond dat hij meerdere brieven kreeg waarin geestelijken en diplomaten hem vertelden hoe beroerd de situatie was. Ja, zelfs na de bevrijding door de geallieerden zou hij zich op de vlakte hebben gehouden. Die houding leverde later boeken op met ronkende titels als ‘Hitlers paus’.
Maar zo passief als Pius publiekelijk was, zo actief was hij volgens de Italiaanse cineaste Liana Marabini achter de schermen. In een speelfilm die maandag in première ging in het Vaticaan schildert zij de oorlogspaus af zoals zijn aanhangers hem zien.
‘Shades of Truth’ vertelt het verhaal van een Amerikaanse journalist, David Milano, die tijdens het schrijven van een boek ontdekt dat de Piuscritici veel te kort door de bocht gaan. De oorlogspaus zou zich achter de schermen flink hebben ingespannen om Joden te laten onderduiken.
Op die manier zou hij talloze levens hebben gered. De film is fictie, maar de informatie die de fictieve journalist opduikt, zou dat niet zijn. Zo spreekt Milano (gespeeld door de Amerikaan David Wall) echte Holocaust-overlevers.
Opperrabbijn bedankte Pius voor wat hij had gedaan
Nieuw zijn hun verhalen niet. De afgelopen jaren verschenen al boeken waarin getuigen en overlevenden van de Italiaanse Holocaust claimen dat Pius hen geholpen zou hebben. Ook presenteerden de Pius-aanhangers al indirect bewijs. De opperrabbijn van Jeruzalem schreef bijvoorbeeld in februari 1944 aan Pius dat hij ‘nooit zal vergeten wat Zijne Heiligheid en zijn roemvolle afgezanten thans verrichten voor ons’.
Ook koepelorganisatie World Jewish Congres bedankte hem dat jaar voor het beschermen en redden van Joden. Dat zegt volgens Pius’ aanhangers al genoeg. Dat er in de vrijgegeven delen van de Vaticaanse archieven niets over de onderduikprojecten te vinden is, zou komen door Pius zelf. Uit angst voor de nazi’s zou hij alle bewijsmateriaal hebben laten verbranden.
Vaticaan was er net even klaar mee
Marabini’s productie is zeker niet het eerste pro-Pius-pamflet, maar komt wel op een opmerkelijk moment. De discussie over het Vaticaanse Holocaustbeleid was de afgelopen decennia vooral interessant omdat het Vaticaan werkte aan de diens heiligverklaring.
Critici spraken er schande van dat iemand die zo omstreden is, zo’n status zou krijgen. Pius-aanhangers probeerden met de verhalen over zijn reddingsacties aan te tonen dat het allemaal wel meeviel. Hij zou de heiligenstatus juist van harte verdiend hebben.
Paus Franciscus leek de slepende kwestie vorig jaar in de ijskast te willen zetten. “De zaak is nog open”, vertelde hij in mei aan journalisten. Hij had zich erin verdiept en had slecht nieuws voor de aanhangers: er was geen bewijs gevonden dat Pius betrokken was geweest bij wonderen. Die zijn formeel wel nodig om iemand heilig te kunnen verklaren. De zaak, zo zei Franciscus, ligt daarom voorlopig stil.
‘Shades of Truth’ lijkt daar dus verandering in te willen brengen. De kans dat hij Vaticaanse functionarissen zo ver krijgt dat ze Pius alsnog in één beweging heilig verklaren is klein, maar hij kan wel helpen om de positieve verhalen over Pius weer bovenaan de agenda te zetten. De film is vanaf mei te zien in bioscopen in onder meer België, Duitsland, Spanje en de Verenigde Staten. Ook wordt hij in mei vertoond op het filmfestival in Cannes. Aan publiek dus geen gebrek.’
Deze recensie verscheen eerder in dagblad Trouw en werd geschreven door Robin de Wever.
