‘J’accuse lijkt op een ouderwetse historische roman’ – filmrecensie

Filmkrant

De Dreyfus Affaire, over de onterechte veroordeling voor hoogverraad van de Frans-Joodse legerkapitein Alfred Dreyfus eind negentiende eeuw, heeft nog steeds een enorme zeggingskracht. Het is symbool gaan staan voor het diepgewortelde antisemitisme waar niet alleen Dreyfus, maar vele anderen Joden onder te lijden hadden in het Europa vóór de Sjoa. Dat antisemitisme was zó hardnekkig, zózeer onderdeel van de Europese cultuur, dat zelfs een evidente juridische onwaarheid, een ononomstotelijk onrecht, ervoor moest wijken. Volgens filosofe Hannah Arendt was de affaire niets minder dan één grote repetitie voor datgene wat halverwege de twintigste eeuw zou plaatsvinden.

Kunst van kunstenaar scheiden?
Met de pas sinds recent in Nederland vertoonde film J’accusehier digitaal te zien vanwege het coronavirus – heeft de omstreden regisseur Roman Polanski het historische verhaal van Alfred Dreyfus opnieuw proberen te vertellen. De film leidde in Frankrijk tot veel kritiek vanwege Polanksi’s veroordeling in de Verenigde Staten voor seksueel misbruik, inmiddels enkele decennia geleden. Polanski heeft zelf steeds volgehouden dat de rechters bevooroordeeld waren. Met het oog op de thematiek van J’accuse is de ophef dus niet verrassend en werd hardop de vraag gesteld of het wel goed is om de film te tonen. Kun je kunstwerk en kunstenaar van elkaar scheiden?

Meeslepend
Hoe het ook zij, J’accuse is geslaagd. De film weet het drama rond Dreyfus knap en bij vlagen ook meeslepend te reconstrueren. De centrale figuur is niet de veroordeelde, maar juist kolonel Georges Picquart – sterk gespeeld door Jean Dujardins – die vanaf 1895 aan het hoofd van de Franse inlichtingendienst staat. Dreyfus was toen al een jaar tot levenslang veroordeeld omdat hij informatie naar een Duitse militaire attaché zou hebben gestuurd. Picquart ontdekt echter dat niet Dreyfus maar ene majoor Esterházy schuldig is. Bovendien werd flinderdun maar voor het proces ‘bepalend’ bewijs door de krijgsraad bewust geheim gehouden. Duidelijk wordt dat Dreyfus veroordeeld moest worden, schuldig of niet. Vervolgens ontvouwt zich een zoektocht naar de waarheid, waarbij Picquart wordt tegengewerkt door de legertop, tot en met arrestatie en vervolging.

Frans antisemitisme
J’accuse is geen rechtszaak- of detectivefilm. Het heeft iets weg van een ouderwetse historische roman. Steeds weer wordt de kijker gewezen op het antisemitische leidmotief . Vanaf de indrukwekkende openingsscène waarin Dreyfus op een diep vernederende manier als officier wordt gedegradeerd, op een binnenplaats van de Franse militaire school voor een joelende menigte, is de toon gezet. Steeds weer blijkt hoe gelaagd en wijdverbreid het antisemitisme is. Zelfs de dappere waarheidszoeker Picquart toont zich een dubbelzinnig figuur in de film als hij als één van de aanwezige militairen bij de degradatie van Dreyfus bijtend sarcastische en antisemitische opmerking maakt. En in antwoord op de vraag van de minister van Oorlog hoe de ceremonie was, zegt Picquart: “Alsof je een gezond lichaam zuivert, van iets verderfelijks.” Vrijwel niemand onttrok zich aan de taaie historisch gegroeide tijdsgeest. Sommigen maakten er een professionele campagne van, zoals de oprichter van het antisemitische blad Le Libre Parole Édouard Drumont. Anderen bevroegen simpelweg hun vooroordelen niet.

Bewustzijnscrisis
Aanvankelijk waren het de intellectuelen, niet politici, die zich ideologisch met de affaire bemoeiden. De affaire legde voor hen een ‘bewustzijnscrisis’ bloot. Het vormde een spiegel waaraan ze hun eigen opvattingen konden toetsen. De hele zaak was een manier om kenbaar te maken wat de toekomst van Frankrijk moest zijn. Diende ‘La patrie’ katholiek te zijn? Een vaderlandslievende natie gestoeld op orde, traditie en eerbied voor gezag? Of een seculiere natie, een kosmopolitische republiek uitgaande van de universele ‘droits de l’homme’? En wat was daarbinnen dan de plek van Joden?

Dramatische muziek
Het was Emile Zola, die niet als eerste maar wel als voornaamste intellectueel een keerpunt in de affaire inluidde met een schotschrift in het liberale blad L’Aurore, waar de titel van de film aan is ontleend. In zijn aan de Franse premier Felix Faure gerichte brief benoemt hij één voor één de mannen uit de legertop, die Dreyfus doelbewust achter de tralies hebben weten te krijgen. De film weet het moment van publicatie van J’accuse krachtig neer te zetten door Zola’s zinnen begeleid door dramatische muziek voor te laten lezen door de beschuldigden zélf. Vervolgens maakt hij duidelijk te weten dat hij met zijn beschuldigingen strafbaar was, maar dat hij de gevolgen daarvan aanvaarde.

Dreyfusards vs. anti-Dreyfusards
Zola veroorzaakte een kleine revolutie. Niet alleen door de legertop zo publiekelijk aan de schandpaal te nagelen – en daar uiteindelijk voor te worden veroordeeld – maar vooral door ‘het walgelijke antisemitisme waaraan het grote, liberale Frankrijk van de mensenrechten zal sterven, als het nog niet genezen is’ zo moedig te benoemen te midden van politieke apathie. Ook Zola was weliswaar geen ondubbelzinnig figuur. In romans omschreef hij Joodse personages geregeld op een negatieve manier. Maar hij had het al eerder opgenomen voor Joodse Fransen en zijn vlammende aanklacht maakte nu alle verschil. Ondertussen liep de strijd tussen Dreyfusards en anti-Dreyfusards als een vuurlinie door het land. De katholieke monarchist Georges Bernanos noemde de brief J’accuse een aanval op het moreel van Frankrijk. De reactionaire schrijver Maurice Barrès (‘dat Dreyfus in staat was tot hoogverraad, leidde ik af uit zijn ras’) accepteerde een diner met Zola alleen op voorwaarde dat het niet over de affaire zou gaan. Dat zou alleen maar tot hevige ruzie leiden.

Een tikkeltje cerebraal
De film J’accuse was een meeslepender historisch drama geworden als het die intellectuele strijd explicieter naar voren had laten komen. Het blijft toch een tikkeltje cerebraal. Vooral in de rechtszaal lopen de emoties op en blijkt weer dat het Frans de mooiste taal ter wereld is. Maar tussen de regels door kan de geïnformeerde kijker ook zelf een en ander invullen. J’accuse slaagt in ieder geval in het belichten van de ongekende hardnekkigheid van het antisemitisme en de gretigheid waarmee Jodenhaat werd geëxploiteerd voor een zogenaamde ‘patriottische strijd’ voor de natie. In de politiek, de pers en niet in het minst bij de ‘klerikalen’, het katholieke deel van Frankrijk dat Frans-zijn gelijkstelde aan katholiek-zijn.

Een bruikbare lens op het heden
Tegen die achtergrond laat J’accuse zien hoe groepsdenken, blinde gezagsadoratie en redeloze angst voor decadentie en ‘ontworteling’ de waarheid en menselijke waardigheid kunnen overvleugelen. Hoe mensen zich in bochten kunnen wringen om hun vooroordelen in stand te kunnen houden of ze zelfs te presenteren als een door de feiten gestaafde ‘realiteit’. De affaire laat ook zien dat complotdenken en ideologische waanbeelden echt niet voorbehouden hoeven te blijven aan een minderheid als ze onweersproken blijven. Dat bewijst de actualiteit van vandaag. Hoeveel er ook is veranderd, de kern van de ideologische botsing blijft een bruikbare lens op het heden.

Hoe verliep het Dreyfus uiteindelijk? In 1900 werd hij na een revisie van het proces opnieuw veroordeeld tot tien jaar cel. Pas in 1906 zou hij gerehabiliteerd worden. Hij vocht in de Eerste Wereldoorlog en ontving in 1918 de Legion d’honneur, de hoogste nationale Franse onderscheiding. In 1935 overleed hij.
.

Auteur Daniël Boomsma is jurist en publicist. Eerder schreef hij de boeken ‘De canon van het sociaal-liberalisme’ (2019) en ‘De keuze van D66’ (2016). Naast zijn schrijverschap is hij werkzaam voor het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid.

Lees ook:
Film Polanski over Dreyfusaffaire ondanks rellen bekroond met drie Césars

De speelfilm viel in de prijzen in de categorieën Beste regisseur, Beste kostuums en Beste bewerkte scenario. Vooraf was er veel tumult rondom de film, omdat Polanski in de VS nog steeds wordt gezocht voor ontucht. Onder druk van feministen is de César-directie afgetreden. Ook werden bioscopen in Frankrijk en België aangevallen. 

Categorie: | |

Home » Nieuws » ‘J’accuse lijkt op een ouderwetse historische roman’ – filmrecensie