Juliana had ‘fout’ servies dat terug moet naar de Joodse erven

Koningin Juliana heeft een ‘fout’ servies in haar bezit gehad. Het gaat om twaalf borden en twee sauskommen van Meissen-porselein, die nu in het bezit zijn van de Nederlandse staat en zich onder andere bevinden in Paleis Het Loo en het Zuiderzeemuseum. De overheid moet het servies teruggeven aan de erven van Herbert Gutmann, de oorspronkelijke Joodse eigenaar. Dit heeft de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog (kortweg: de Restitutiecommissie) besloten. Het ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschappen (OC&W) heeft gezegd het servies te zullen teruggeven. De waarde van de stukken ligt tussen een paar ton en een miljoen euro.

Ontdekking
Het balletje begon te rollen toen kunstdetective Arthur Brand het servies in 2014 op het spoor kwam. Toen bleek ook dat zes stukken in 1975, dertig jaar na de oorlog, waren aangekocht door koningin Juliana. “Onwetend van het feit dat het door Hitler geroofde kunst was. Maar het kon natuurlijk niet bestaan dat zulke beladen stukken in paleis Het Loo bleven. Zo pijnlijk,” aldus Brand in De Telegraaf. Volgens hem hadden onderzoekers toen en later moeten zien dat het over roofkunst ging. Tussen 2014 en 2016 lieten de Oranjes zelf onderzoek doen naar mogelijke roofkunst in hun collectie. Brand geeft aan dat het servies toen over het hoofd is gezien. Hij schat in dat de waarde kan oplopen tot één miljoen euro, onder meer omdat het in musea heeft gestaan.

Stadhouder-servies
In 2015 vroegen erfgenamen van Herbert Gutmann toenmalig minister Jet Bussemaker (PvdA) van OCW om restitutie van het Meissen-servies. Vervolgens vroeg de minister aan de Restitutiecommissie om haar te adviseren. De veertien stukken Meissen horen bij het zogenoemde stadhouder-servies, een met aan Nederland en Nederlands-Indië gerelateerde taferelen gedecoreerd porseleinen Meissen-servies. De stukken horen nog bij de Rijkscollectie en bevinden zich thans in Paleis Het Loo, het Rijksmuseum en het Zuiderzeemuseum.

Veiling onder dwang
Gutmann was indertijd een belangrijke Duitse kunstverzamelaar van Joodse komaf. Al in de jaren dertig namen de nazi’s stukken van hem af. Tot 1934 waren deze serviesstukken eigendom van Gutmann, die ze in hetzelfde jaar met de rest van zijn kunstcollectie liet veilen. Later vluchtte hij naar Groot-Brittannië waar hij in 1942 stierf als een berooid man. ‘De beschikbare gegevens wijzen er op dat Gutmann hiertoe gedwongen werd door omstandigheden die direct verband hielden met het naziregime’, aldus de Restitutiecommissie op haar site.

Juliana koopt
Tijdens het onderzoek heeft de commissie rekening gehouden met de Nederlandse staat, die – lees koningin Juliana – de stukken pas in 1975 op de markt heeft gekocht. ‘De commissie is echter tot de conclusie gekomen dat het belang van de erfgenamen van Herbert Gutmann bij teruggave van de serviestukken dient te prevaleren boven het belang van de Staat bij behoud van de serviestukken. De commissie heeft daarom de minister van OCW geadviseerd de veertien stukken Meissen-servies te restitueren aan de erfgenamen van Gutmann’.

Roofkunst aan het hof
Het is niet voor het eerst dat blijkt dat koningin Juliana roofkunst in haar bezit had. In 2015 werd ontdekt dat de vorstin een schilderij kocht nadat ze het sinds 1946 als bruikleen in haar paleis had hangen. In het aankoopcontract staat de naam Fischböck gemeld. Deze Oostenrijker was onder het nazi-regime in bezet Nederland onder meer belast met de onteigening van Joodse vermogens. Terwijl de ontdekking in 2015 werd gedaan, liep er al een onderzoek dat de Oranjes in 2014 hadden laten instellen. Kort na de ontdekking maakte de Rijksvoorlichtingsdienst (RVD) bekend dat koning Willem-Alexander een schilderij teruggaf aan de rechtmatige Joodse erven. Het ging om het doek ‘Het Haagse Bos met gezicht op Paleis Huis ten Bosch’, dat zijn grootmoeder in 1960 had gekocht.

Over Juliana
Koningin Juliana regeerde van 1948 tot 1980 en was getrouwd met de Duitse prins Bernhard von Lippe-Biesterfeld. Ze werd geboren in 1909 als enige dochter van toenmalig koningin Wilhelmina en haar prins-gemaal Hendrik. Juliana stond bekend als een sociale koningin, die veel aandacht schonk aan gewone burgers en kwetsbaren zoals verstandelijk gehandicapten. Ze was dan ook graag liever ‘maatschappelijk werkster’ geworden, zo biechtte ze ooit eens op tijdens een interview. Uit haar huwelijk met Bernhard kwamen vier kinderen voort: de latere koningin Beatrix en de prinsessen Irene, Margriet en Christina. Juliana overleed in 2004 op 94-jarige leeftijd. In de jaren daarvoor leed de oud-koningin aan dementie en andere ouderdomskwalen.

Lees ook: ‘Juliana kocht Joodse roofkunst’
Prinses Juliana kocht in 1946 een schilderij, dat de Heilige Hubertus in een landschap voorstelt, tegen de taxatiewaarde van vierduizend gulden. Dit gebeurde nadat ze het in hetzelfde als bruikleen in haar paleis had laten hangen.

Koning geeft Joodse roofkunst terug
Het gaat om een schilderij van de 17de eeuwse kunstenaar Joris van der Haagen. Volgens een onderzoekscommissie, die de koning in 2014 instelde, was dit waarschijnlijk het enige geval van roofkunst in de kunstcollectie van de Oranjes.