Korte metten maken met het beeld van de mensheid – filmrecensie The Painted Bird

In een aantal Nederlandse filmtheaters draait sinds 15 oktober het bijna drie uur durende WO2-drama The Painted Bird, dat door een aantal critici wel ‘Holocaust-porno’ is genoemd vanwege het expliciete oorlogsgeweld dat er te zien is. In de film die gaat over een helletocht van een Joodse jongen dwars door een fictief Oost-Europees land in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog worden ogen uitgestoken, kinderen neergeknuppeld, en een jongenshoofd door kraaien kapot gepikt.

Brug te ver
Toen de film in 2019 op het filmfestival van Venetië in première ging, liep tijdens de eerste vertoning een groot deel van de zaal al halverwege weg. De verfilming van het gelijknamige boek van Jerzy Kosinski was voor een groot deel van de filmcritici blijkbaar een brug te ver. De journalisten die tot het eind bleven zitten, waren daarentegen bijna zonder uitzondering lyrisch over The Painted Bird. Ook in de vorige week verschenen recensies buitelden de vier en vijf sterren over elkaar heen. Maar de film zal door de lengte, de trage zwartwit shots en vooral de gruwelijke beelden lang niet voor iedereen het ideale avondje bioscoop zijn. Zeker omdat de huidige coronacrisis al voor genoeg mineur in de samenleving zorgt.

Films over de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust waren, ondanks de gepleegde gruweldaden, zelden heel expliciet. Vooral Hollywood wilde voorkomen dat al te gruwelijke beelden, bijvoorbeeld van de gaskamers en massa-executies, het tv- en bioscooppubliek zou afschrikken. Met de televisieserie Holocaust uit 1978 wilde Hollywood een serieus beeld neerzetten van de Jodenvervolging, maar er bleef een veel bekritiseerd Amerikaans filmsausje overheen lopen. En in Spielbergs film Schindler’s List gaat niet alleen over de kampen, maar vooral ook over de mensen van wie de levens door de inzet van een ‘goede Duitser’ gered zijn. Een triest maar happy end.

Steeds meer Holocaust
Hoe verder de Tweede Wereldoorlog ook achter ons komt te liggen, hoe groter de aandacht voor de Holocaust wel lijkt te worden. Ondanks het feit dat het nu 75 jaar geleden is dat nazi-Duitsland zich onvoorwaardelijk overgaf aan de geallieerden, voelt de periode 1940-1945 heel dichtbij. Sterker: door de continue stroom aan boeken, podcasts, documentaires en speelfilms zit WO2 nog altijd stevig verankerd in ons collectieve geheugen.

Wat wel veranderd is, is de manier waarop filmmakers de gruwelen van de oorlogsjaren in de afgelopen decennia hebben laten zien. Je ziet een kentering, waarbij filmmakers steeds vaker kiezen voor het expliciet laten zien van het nazi-geweld. Een film als Son of Saul (2015) liet meedogenloos de gruwelen van een vernietigingskamp zien. En ook regisseur Václav Marhoul deinst in The Painted Bird niet terug voor een wel zeer ongemakkelijke kijkervaring. Niet toevallig komen deze twee films allebei uit Oost-Europa, waar anti-semitisme en anti-democratische machten het vaak af moeten leggen tegen idealen als een transparant Europa voor iedereen.

Fictief Polen
Regisseur Marhoul koos voor The Painted Bird nadrukkelijk voor een niet-bestaand land als plek waar de film zich afspeelt. Maar de goede verstaander herkent er meteen Polen in, het land waar de rechtstaat onder de ogen van de EU aan het afbrokkelen is en waar de positie van minderheden, waaronder Joden en LHBTIQ+’ers niet langer is gewaarborgd. Niet geheel toevallig heeft The Painted Bird nog steeds geen distributeur in Polen, waardoor de film er niet eens te zien is. Ook wordt er geen Pools, maar een soort variant van de wereldtaal Esperanto gesproken.

Toch noemt Marhoul de film, ondanks de gruweldaden in beeld, een optimistisch verhaal. Het is ‘poezië’, zo zegt hij in diverse interviews. En toegegeven, de prachtige verstilde zwartbeelden in zwartwit zijn een lust voor het oog. Juist daardoor komt de film zo binnen, omdat het contrast tussen de esthetische schoonheid en de ontsporende geweldsspiraal nier groter kan zijn.

Gitzwarte film
Want erg veel vertrouwen in de mensheid krijg je niet na het kijken van de film. Ook dat is een verschil met veel eerdere oorlogsdrama’s, waar toch vaak het goede van de mens aan het langste eind trekt. In The Painted Bird wordt meteen korte metten gemaakt met dit beeld van de mensheid . De mens is uit op vernietiging van elkaar, dat lijkt de boodschap te zijn. En de dieren doen het niet veel beter. Als een vogeltje met wat verf op zijn vleugels weer aansluiting wil zoeken bij de groep, wordt hij door hen verstoten. De parallel kan niet duidelijker.

In deze tijden van een pandemie is het laatste waar je misschien behoefte aan hebt een gitzwarte film over een destructieve samenleving. Maar wie uit ellende geen schoonheid kan halen, heeft sowieso geen toekomst, lijkt deze film te zeggen Misschien wel de meest wijze levensles van nu.

Lees ook:
Hoe het komt dat Schindler’s List nog steeds een monument in de filmgeschiedenis is
Het is precies 25 jaar geleden dat de Sjoa-film Schindler’s List in première ging. Om bij dit speciale moment stil te staan, wordt de film wereldwijd op 27 januari – vandaag, Holocaust Memorial Day – opnieuw in de bioscopen uitgebracht. Filmjournalist Nico van den Berg staat stil bij de betekenis van de film.