Michaël Gorbatsjov liet de Sovjet-Joden eindelijk gaan – in memoriam

De op dinsdag overleden oud-Sovjet-president Michaël Gorbatsjov (91) gaf niet alleen de doodsteek aan het communisme, maar zorgde er ook voor dat Joden uit zijn land mochten emigreren naar Israël en elders. Jarenlang getouwtrek en activisme in het Westen voor het lot van de Sovjet-Joden werden eind jaren tachtig door Gorbatsjov beloond. Dat gebeurde in het kader van de glasnost (openheid) en perestrojka (verbouwing) die hij nastreefde, en de lans die hij brak voor mensenrechten. In 1990 emigreerden 185.000 Sovjet-Joden naar Israël, waarna er nog velen zouden volgen. De Joodse waardering voor Gorbatsjov is groot.

Boerengezin
Michaël Gorbatsjov werd 2 maart 1931 op geboren in het plattelandsdorp Privolnoje in de zuidelijke regio Stravropol, waar hij opgroeide in een boerenfamilie die werkzaam was in verschillende collectieve boerderijen (kocholzen). Zijn vader was Russisch en zijn moeder was Oekraïens. Beide ouders waren arm en waren in hun tienerjaren met elkaar getrouwd. Tijdens de Grote Zuivering van Sovjet-leider Jozef Stalin, in de jaren dertig, verloor hij twee grootvaders en een tante. Zijn vader vocht mee in de Tweede Wereldoorlog en kwam nooit meer terug. Volgens de officiële lezing vond hij de dood in de Slag om Koersk.

Komsomol
De jonge Michaël Gorbatsjov had hersen en kon na de oorlog gaan studeren in Moskou. Als rechtenstudent werd hij lid van de Communistische Partij en algauw ontdekte hij dat de partij de enige manier bood om carriere te kunnen maken. Tijdens zijn studiejaren leerde hij ook zijn latere vrouw Raisa kennen, met wie hij dochter Irina kreeg. Met haar keerde hij terug naar Stavropol en daar ging hij op het kantoor van de regionale procureur werken. Via de Komsomol werkte Gorbatsjov zich op binnen de partij, onder meer omdat hij door de leiding als ‘politiek betrouwbaar’ werd beschouwd. In de jaren zeventig gaf hij uiteindelijk leiding aan de regio Stavropol.

Top in crisis
Gorbatsjov viel in de smaak bij de Sovjet-leiding en werd in 1978 benoemd tot secretaris van het Centraal Comité. Zijn benoeming was unaniem goedgekeurd door de leden van het Centraal Comité. Om deze functie te vervullen, verhuisde hij met Raisa naar Moskou. Algauw werd hij benoemd tot lid van het Centraal Comité voor landbouw. Begin jaren tachtig verviel de Sovjet-top in een crisis: veel leiders waren bejaard en ziek, waardoor de toch al niet goed lopende geleide economie nog verder in het slop kwam. Secretaris-generaal Leonid Brezjnev overleed in 1982 en werd opgevolgd door de stokoude Joeri Andropov, die in 1984 het lootje legde. Diens opvolger, Konstantin Tsjernenko, was vaak te ziek om vergaderingen van het Politburo voor te zitten. Er moest iets gebeuren.

Hervormingen
Na de dood van de zieke Tsjernenko, in 1985, werd Gorbatsjov naar voren geschoven als de nieuwe secretaris-generaal. Aanvankelijk leek het erop dat alles bij het oude zou blijven, maar dan alleen met een nieuwe, jongere en meer vitale leider. Echter, binnen een paar jaar zette Gorbatsjov een koers van hervormingen in: door glasnost en perestrojka moest de Sovjet-Unie weer ademhalen. De burgers kregen meer vrijheid, waaronder vrijheid van meningsuiting, en er werd gekeken naar vormen van marktwerking. Dat laatste durfde Gorbatsjov toch niet aan. Voor de satellietsteden in het Oostblok verdween de Brezjnev-doctrine – waarbij het Sovjetleger ingreep als er opstanden waren. Zij mochten van Gorbatsjov hun eigen gang gaan. Binnen vijf jaar na zijn aantreden was het Oostblok omgevallen.

Staatsgreep
De Val van de Berlijnse Muur (1989) en de Duitse hereniging (1990) waren mede mogelijk gemaakt door Gorbatsjov. In het binnenland ging het echter minder goed: de economie verkeerde nog steeds in zwaar weer en veel Sovjet-burgers klaagden over Gorbatsjov. Hoewel hij in 1990 de Nobelprijs voor de Vrede had ontvangen en de deelrepublieken in de Sovjet-Unie verregaande autonomie wilde geven, kon hij niet voorkomen dat de Baltische Staten zich in 1991 onafhankelijk verklaarden. Later in het jaar pleegden reactionairen in de Sovjet-top een coup op Gorbatsjov, die werd bezworen door Boris Jeltsin, de populaire president van deelrepubliek Rusland. Onder diens invloed werd de Sovjet-Unie ontbonden en moest Gorbatsjov eind 1991 het veld ruimen.

De Sovjet-Joden
Gorbatsjov was echter niet alleen de man die de Sovjet-burgers en mensen in Oost-Europa vrijheid gaf, maar ook de persoon die ervoor zorgde dat Sovjet-Joden de vrije keuze kregen om in het land te blijven of niet. Sinds het begin van de Sovjet-Unie (1917) werden religieuze Joden tegengewerkt, onder meer omdat het communisme een atheïstische ideologie is. Na de stichting van de Staat Israël werd ook onder Joden in de Sovjet-Unie de behoefte groter om gebruik te maken van de Wet op Terugkeer, die regelt dat alle Joden in de wereld zich in Israël mogen vestigen. Ook een leven in het Westen was voor vele Sovjet-Joden (en andere Sovjet-burgers) niet weggelegd.

Dalende cijfers
Het regime in Moskou verhinderde Joden om te vertrekken en strafte hen vaak al voordat ze überhaupt een weg naar buiten zochten. Het aantal Joden dat in 1985 mocht emigreren lag op 1.140 en daalde in 1986 tot aan 914. In het Westen en Israël waren activisten actief die de Sovjet-Joden een uitweg wilden bieden: jarenlang lobbyden en demonstreerden ze voor hun vrijheid. Na zijn komst als secretaris-generaal heerste onder deze activisten het gevoel dat de nieuwe en relatief jonge leider nog regressiever was dan zijn voorgangers, onder meer vanwege de dalende cijfers.

Ommekeer
De kentering kwam in 1987 toen het aantal Joden dat emigreerde snel begon te stijgen. In 1990 kwam de trek uit de Sovjet-Unie op 185.000 te staan. Het waren de Sovjet-Joden-activisten die Gorbatsjov omarmden en steunden in zijn beleid, want dankzij zijn hervormingen mochten Joden vertrekken. Tegelijkertijd zorgde de leider ervoor dat er een einde kwam aan de beperkingen op de religieuze eredienst. Ook liet hij de voormannen van de Sovjet-Joden, de zogenoemde ‘Gevangenen van Zion’ gaan. Het ging onder meer om Natan Sharansky, Ida Nudel en Yosef Begon. Vaak zaten ze jaren gevangen om hun zionistische activiteiten.

Held in Israël en daarbuiten
In Israël werd Gorbatsjov in 1992 als een held onthaald. Hij was toen geen president meer en de Russen gaven hem de schuld van het einde van de Sovjet-Unie, maar was wel zeer populair in het buitenland. Dankzij hem – en de Amerikaanse president Roland Reagan – was de Koude Oorlog voorbij en was het communisme in de wereld beslecht. Voor Israël betekende Gorbatsjov veel: door hem kwam er een nieuwe influx aan Joden uit de voormalige Sovjet-Unie, die thans een aanzienlijk deel van de bevolking vormt. Het feit dat je in Israël naar Russische supermarkten kunt, Russische radiostations hebt en Russische kranten kunt lezen, komt indirect door Gorbatsjov.

Reacties Joodse wereld
Zelf onderhield Gorbatsjov, die als ambteloos burger de wereld over reisde, een goede band met de Joodse wereld. Daar wordt zijn dood dan ook betreurd. Voormalig Russisch opperrabbijn Pinchas Goldschmidt twitterde na zijn dood dat ‘drie miljoen Joden hem hun vrijheid zijn verschuldigd’. Rabbijn Arthur Schneier van de Park East Synagogue in New York uitte zich woensdag. “Gorbatsjov erkende dat de kwestie van mensenrechten een integraal onderdeel van de internationale betrekkingen was,” aldus de rabbijn volgens JTA. “Hij opende de deuren en liet duizenden Joden toe de Sovjet-Unie te verlaten in ruil voor een leven van religieuze vrijheid in de Verenigde Staten en Israël.”

Lees ook:
George H.W. Bush had een ambivalente relatie met de Joodse gemeenschap
De vorige week overleden Amerikaanse oud-president George H.W. Bush – alias Bush sr. of Bush 41 – had een ambivalente relatie met de Joodse gemeenschap in en buiten de Verenigde Staten. Als vice-president onder president Ronald Reagan bemoeide hij zich met het buitenlandse beleid en kwam het lot van de Sovjet-Joden op zijn pad, maar later weigerde hij in eerste instantie Israël een lening te geven om deze Joden op te kunnen vangen. Ook beschermde Amerika dat land in 1991 tegen de aanvallen van Irak.