Archieven van het Vaticaan geopend voor onderzoek over rol ‘oorlogspaus’ Pius XII

De archieven van het Vaticaan gaan vandaag, maandag 2 maart, eerder open voor onderzoekers. Paus Franciscus besloot een jaar geleden om de archiefkasten voor de periode 1939-1958 acht jaar vroeger dan gepland te openen, zodat er eindelijk duidelijkheid kan ontstaan over de rol van zijn voorganger Pius XII. Die zou tijdens zijn ponticicaat in het openbaar hebben gezwegen over de Jodenvervolging, maar zou in de oorlogsjaren achter de schermen juist veel hebben gedaan om Joden te redden. Vanaf vandaag is is het de vraag of deze mythe klopt en zo nee, of Pius fout was in de Tweede Wereldoorlog.

Italiaanse Joden
Onderzoekers hopen dat tussen de miljoenen documenten antwoorden te vinden zijn op vragen die al decennia leven. Zijn er bewijzen voor de vermeende rol van Pius XII? Waarom negeerde hij de verzoeken van Duitse en andere bisschoppen om publiekelijk stelling te nemen tegen de Jodenvervolging? En waarom heeft de toenmalige paus het document tegen de rassentheorie van de nazi’s, waaraan zijn voorganger werkte, nooit voltooid? Maar ook: klopt het dat dankzij Pius’ XII rol vele Italiaanse Joden van de dood zijn gered?

Smoking gun
Volgens kerkhistoricus Jan De Volder van de Katholieke Universiteit in Leuven zal het jaren aan studie kosten om heldere antwoorden te vinden op deze vragen. “Ik denk dat mensen die op zoek gaan naar een snelle lekkere hap, teleurgesteld worden. Ik verwacht niet dat mensen een smoking gun vinden,” zegt hij in NRC Handelsblad. De belangstelling voor dit deel van de archieven is groot en daarom is er een wachtlijst. Zo mag De Volder pas in mei het archief in. Hij mag er twee weken werken. Zijn onderzoeksvraag: Dat er in België meer Joden de oorlog hebben overleefd dan in Nederland, komt dat doordat de Belgische bisschoppen minder de confrontatie zochten dan de Nederlandse?

Joods Wereldcongres blij
Jarenlang hebben Joodse organisaties binnen en buiten Italië aangedrongen op het openen van de archieven om te achterhalen of Pius XII fout was in de oorlogsjaren. Het Joods Wereldcongres is dan ook blij met de openstelling, die samenvalt met de 81ste verjaardag van de verkiezing van kardinaal Eugenio Pacelli tot paus Pius XII. “Door aanhoudende inspanningen tussen de Joodse gemeenschap wereldwijd en de katholieke Kerk in de decennia sinds de Tweede Wereldoorlog, is het Vaticaan een vriend en bondgenoot van het Joodse volk geworden,” zegt Ronald Lauder van het Joods Wereldcongres.

Zwijgzaamheid doorbreken
De opening van de archieven is een cruciaal moment in de geschiedenis van de katholiek-Joodse betrekkingen en ‘onze voortdurende interreligieuze dialoog’, aldus Lauder. Hij hoopt dat de openstelling vragen zal beantwoorden over wat de Heilige Stoel al of niet deed voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Volgens paus Franciscus heeft zijn voorganger Pius XII te veel blootgestaan aan ‘vooroordelen en overdrijving’. De zwijgzaamheid van het Vaticaan over Pius XII was in werkelijkheid juist een poging om ‘de vlam van het humanitaire werk en het werk van de geheime, maar actieve diplomatie brandende te houden’, meent Franciscus.

Hypothese
Terug naar kerkhistoricus De Volder, die zijn hypothese in NRC uitlegt. “In België heeft 55 procent van de Joden de oorlog overleefd, in Nederland ongeveer een derde. De hypothese die daarover de ronde doet is dat doordat kardinaal De Jong zijn stem heeft verheven in protest, kerkelijke kringen meer dan in België werden gecontroleerd. In België heeft de Kerk minder haar nek uit gestoken, maar in kerkelijke netwerken, op katholieke internaten, in veel kloosters, zijn veel Joodse kinderen verborgen gehouden. Is die hypothese hard te maken? Ik vermoed dat daar heel weinig over te vinden is. Het was hoog sensitief, veel dingen werden nooit op papier gezet.”

Leopold III
In de archieven zal De Volder kijken naar de relaties tussen België en het Vaticaan. “Ik heb een lijst gekregen van dozen met het archief van de nuntiatuur in Brussel, enkele tientallen. Maar daar zit natuurlijk van alles in. Ook dat het dak van de nuntiatuur moest worden gerepareerd.” Archieven doorzoeken is monnikenwerk, aldus de wetenschapper. Daarbij gaat het niet alleen om de Jodenvervolging. “Onze koning [Leopold III, red.] is in tegenstelling tot de Nederlandse koningin in het land gebleven. Heeft het Vaticaan daar een rol bij gespeeld? En hoe zat dat met de gedachte van een nieuwe orde, onder Vlaamse nationalisten die sympathie hadden voor de nazi’s? Hoe stond de Kerk daarin?”

Erkenning Israël
Niet alleen de vragen van de Belg De Volder komen in de komende jaren aan bod. Zo wil zijn Duitse collega Hubert Wolf van de Universiteit van Münster weten hoe de relatie tussen het Vaticaan en de VS lag of waarom het tot 1994 heeft geduurd voordat de Heilige Stoel Israël officieel diplomatiek erkende. Hij hoopt ook op meer opheldering over de vlucht van prominente nazi’s na de Tweede Wereldoorlog, via allerhande netwerken, naar onder meer Argentinië en Chili. Wolf zal nauw samenwerken met het Instituut voor Joodse Studies van de Universiteit van Heidelberg hoopt ook dat het Vaticaan toestemming geeft om een deel van de 1,3 miljoen documenten online te zetten.

Lees ook:
Duidelijkheid over rol van ‘oorlogspaus’ Pius XII in zicht
Keek paus Pius XII weg voor de Jodenvervolging of redde hij in alle stilte Joodse levens? “De kerk is niet bang voor het verleden,” aldus paus Franciscus, maandag. Joodse organisaties zijn tevreden en opgelucht.