‘Babi Yar. Context’ is hard nodig, juist óm de context – filmrecensie

Dat de geschiedenis zichzelf herhaalt, is evengoed een cliché als een dagelijkse waarheid. De eerste beelden van de documentaire Babi Yar. Context waarbij we zien hoe een brug in 1941 tijdens de Duitse inval van de toenmalige Sovjetrepubliek Oekraïne wordt gebombardeerd, kunnen niet dichterbij de journaalbeelden van vandaag komen. Zeker als we later in de film ook gebombardeerde Oekraïense steden zien en stromen vluchtelingen die dagenlang richting een onzekere toekomst lopen.

Zonder de uniciteit van de gruwelijke Holocaust te ontkennen, is het door de oorlog nu dat deze documentaire meer lading krijgt dan ooit. Alleen dat al maakt Babi Yar. Context tot een must-see. Niet alleen omdat de film draait om het ‘context’ geven van een massamoord onder de Joodse bevolking in 1941 in het Oekraïense Babi Yar, maar ook omdat het je nu helpt om te zien hoe een land of gebied decennialang speelbal is geweest tussen (voormalige) militaire grootmachten. De titel geeft dat nog eens een extra wrange bijsmaak.

Machthebbers
Babi Yar. Context is de nieuwe productie van de grote Oekraïense filmmaker Sergei Loznitsa. Zijn werk gaat over grensgebieden en de verwoestende rol van machthebbers om grenzen te claimen en te veroveren. Niet alleen landsgrenzen, maar ook de grenzen van vrijheid die in het gebied waar Loznitsa opgroeide, studeerde en woonde – Wit-Rusland, Rusland en Oekraïne – zo vaak werden ingeperkt. Zijn films bewegen zich ook in een ander grensgebied: dat tussen fictie en documentaire in. Het is het handelsmerk van Loznitsa geworden, om zo de kijker mee te nemen in de onmenselijke systemen in de voormalige Sovjet-Unie, waarbij het individu wordt vertrapt door het systeem.

In Babi Yar. Context staat een geschiedenis centraal die in Nederland wellicht wat minder bekend is, maar in Oekraïne tot het collectieve geheugen hoort: de massamoord in 1941 op meer dan dertigduizend Joden in Babi Jar, een ravijn aan de rand van de Oekraïense hoofdstad Kiev. De nazi’s die Oekraïne net bezet hadden, roeiden met massale standrechtelijke executies in slechts twee dagen een groot deel van de Joodse bevolking van Kiev uit. Er zijn geen beelden van deze oorlogsmisdaad, maar Loznitsa heeft met zijn film archiefmateriaal verzameld die de aanloop naar deze gebeurtenis laten zien.

In een fascinerende stroom aan zwart-witbeelden, afgewisseld met enkele kleurenfoto’s, zien we hoe het land door de nazi’s wordt overgenomen en hoe Joden eerst worden gemarginaliseerd, om daarna vervolgd en omgebracht te worden. Het maakt het huidige verwijt van Poetin en zijn Russische jaknikkers dat het huidige ‘nazi-regime’ onder leiding van president Zelensky – zelf Joods – des te wranger.

Geen sturing
Het opportunisme, dat in elke oorlog uit alle hoeken en gaten via propagandamiddelen de wereld in wordt geslingerd, is in Loznitsa’s Babi Yar. Context meer dan pijnlijk. Zeker wanneer we beelden zien waarbij een aantal Russische leiders, nadat de nazi’s uit het gebied verdreven zijn, Amerikaanse journalisten het ravijn laat zien waar de massamoord plaats heeft gevonden. Het roept meteen de recente beelden op uit Boetsja waar aan westerse journalisten de door Rusland aangerichte slachting onder de plaatselijke bevolking werd getoond. Omdat de beelden zonder commentaar door Loznitsa worden gebracht, met slechts tussenteksten om enige context te geven, heb je het gevoel niet toe worden gestuurd of gemanipuleerd – een verse wil met de bakken duiding die we nu in deze tijd uit Oekraïne over ons heen krijgen. Waarmee niet is gezegd dat de film zonder moraal of manipulatie is. De boodschap van Loznitsa Lisa glashelder: dit gebeurt er wanneer een dictatoriaal regime weinig tegenspel krijgt.

Stevig standpunt innemen
De ironie wil dat met dit pleidooi voor individuele vrijheid Loznitsa niet onomstreden is. De filmmaker, die tegenwoordig vooral in Oekraïne werkt, werd recent uit de Ukrainian Film Academy gegooid, nadat hij zich had uitgesproken tegen de boycot van Russische films en filmmakers waar de Academy toe had opgeroepen. Volgens Loznitsa worden zo ook Russische makers die zich kritisch opstellen tegen het regime van Poetin hier onterecht geslachtofferd, in plaats van gesteund te worden in hun strijd voor artistieke vrijheid. De regisseur zelf was juist vlak ervoor uit de European Film Academy (EFA) gestapt, omdat deze vlak na de Russische inval in Oekraïne het niet aandurfde een stevig standpunt in te nemen richting de oorlogszicht vanuit het Kremlin. Inmiddels is de EFA een van de initiatiefnemers van een steunfonds voor zowel Oekraïense als Russische filmmakers die hun leven als mens en als maker nu niet zeker zijn.

Hypocrisie
Het telkens de kracht van een maker als Sergei Loznitsa, die laat zien dat hypocrisie soms ook uit onverwachte hoek op kan duiken. Maar met zijn nieuwe film Babi Yar. Context laat hij zien hoe krachtig beelden uit het verleden kunnen doorwerken in het heden en hoe nodig het is om Russische propaganda over een vermeend Oekraïens ‘nazi-regime’ te ontkrachten door de echte geschiedenis over de Jodenvernietiging aldaar door de toenmalige ware nazi’s ook aan een westers publiek te laten zien. In een tijd van fake news en de Poetin-verering onder veel radicale bewegingen is een film als deze de context die we zo hard nodig.

Lees ook:
Korte metten maken met het beeld van de mensheid – filmrecensie The Painted Bird
In een aantal Nederlandse filmtheaters draait sinds 15 oktober het bijna drie uur durende WO2-drama The Painted Bird, dat door een aantal critici wel ‘Holocaust-porno’ is genoemd vanwege het expliciete oorlogsgeweld dat er te zien is. In de film die gaat over een helletocht van een Joodse jongen dwars door een fictief Oost-Europees land in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog worden ogen uitgestoken, kinderen neergeknuppeld, en een jongenshoofd door kraaien kapot gepikt.