‘Ben Ferencz was een gigant’ – in memoriam

Benjamin Ferencz, de laatste nog levende aanklager van de Neurenberger processen, is op 103-jarige leeftijd overleden. Als aanklager van Joodse komaf wist hij verschillende nazi-kopstukken veroordeeld te krijgen, maar nooit handelde hij uit wraak voor wat er in de nationaalsocialistische tijd is gebeurd. Na zijn werk voor het Neurenberger tribunaal te hebben gedaan, bleef hij als jurist actief. Ook werd Ferencz hoofd van de Joodse Restitutie Opvolger Organisatie. Kenners noemen hem een ‘gigant’ omwille wat hij heeft betekent voor de mensheid.

Hongaarse Joden

Ferencz werd op 11 maart 1920 geboren in het dorpje Somcuta Mare uit Joods-Hongaarse ouders. Dat was in Transsylvanië, een Roemeense regio waar relatief veel Hongaren wonen. Als baby emigreerde hij met zijn ouders naar de Verenigde Staten, waar ze zich op Manhattan vestigden. Daar ging hij naar het City College of New York voordat hij rechten ging studeren aan Harvard. Na zijn afstuderen trad hij toe tot het Amerikaanse leger, waar hij belast werd met het verzamelen van bewijsmateriaal voor oorlogsmisdaden. In Buchenwald zag Ferencz de ovens nog steeds draaien. “De lichamen lagen uitgehongerd, stervend, op de grond.”

Jongste aanklager

De jurist in militaire dienst onderzocht allerlei concentratie- en vernietigingskampen, waar hij de ene na de andere vreselijke situatie aantrof. Omdat de Duitsers zo systematisch werkten en alles registreerden, kon hij relatief eenvoudig aan bewijslast komen van de massamoord. Op basis daarvan schreef hij een onderzoeksrapport, dat kon worden gebruikt voor het nog op te richten oorlogstribunaal. Na de oorlog werden de Neurenberger processen tegen nazi-bonzen en oorlogsmisdadigers in gang gezet. De 27-jarige Ferencz werd de jongste aanklager, verantwoordelijk voor het procesonderdeel tegen de Einsatzgruppen.

Doodstraf

In Neurenberg verklaarde hij dat ‘wraak niet ons doel’ is. “En we zoeken ook niet alleen een rechtvaardige vergelding. We vragen deze rechtbank om door middel van internationale strafmaatregelen het recht van de mens om in vrede en waardigheid te leven te bevestigen, ongeacht zijn ras of geloofsovertuiging. De zaak die we presenteren is een pleidooi van de mensheid voor de wet.” Van alle zaken die tegen nazi’s werden aangespannen, was het Einsatzgruppen-proces, dat duurde van september 1947 tot april 1948, het enige proces dat zich voornamelijk richtte op misdaden in de Sjoa. Van de 24 mannen die werden veroordeeld, kregen er dertien de doodstraf.

Na de processen

Ferencz werd na de processen actief voor het rond krijgen van restituties aan de Joodse slachtoffers van de Sjoa. Hij zou een sleutelrol gaan spelen in het team dat onderhandelde over de herstelbetalingsovereenkomsten van 1952, waarbij West-Duitsland ermee instemde 822 miljoen dollar te betalen aan de staat Israël en aan groepen die overlevenden van de Holocaust vertegenwoordigen. Tevens gaf Ferencz aan het bureau dat bezittingen van vermoorde Joden probeerde terug te krijgen, de Joodse Restitutie Opvolger Organisatie. Tegelijkertijd bleef hij als mensenrechtenadvocaat actief in de VS en in het internationale veld. Vanaf 2002 werkte hij ook voor het Internationaal Strafhof in Den Haag.

‘Een gigant’

“Ben Ferencz was een gigant,” zegt bestuurder Menachem Rosensaft van het Joods Wereldcongres in een verklaring tegen persbureau JTA. “Hij zette zich tot het einde van zijn lange en indrukwekkende carrière in om ervoor te zorgen dat de lessen van Neurenberg verankerd zouden raken in zowel het internationale recht als het bewustzijn van de samenleving als geheel. Hij was ook een felle, onvermoeibare voorvechter van het verlenen van ten minste een klein beetje gerechtigheid aan overlevenden van de Holocaust.”

Haags voetpad

In 2017 eerde de gemeente Den Haag Ferencz voor zijn verdiensten. Dat gebeurde door het voetpad naast het Vredespaleis – waarin het Internationaal Gerechtshof is gevestigd – naar hem te vernoemen. Datzelfde jaar lanceerde het Simon-Skjodt Center for the Prevention of Genocide van het US Holocaust Memorial Museum, het Ferencz International Justice Initiative. Eerder, in 2009, had hij al de Erasmusprijs ontvangen, een van de hoogste Nederlandse onderscheidingen. Verder werkte hij mee aan documentairefilms over de Sjoa en zijn werk in het bijzonder. Hij was nog tot op zeer hoge leeftijd actief. Ferencz overleed vrijdag. Hij laat een vrouw en drie kinderen na.

Lees ook:
David Grossman neemt Erasmusprijs 2022 met ’tikoen olam’ in ontvangst
In de burgerzaal van het koninklijk Paleis op de Dam heeft de Israëlische schrijver David Grossman (61) de Erasmusprijs 2022 gekregen uit handen van koning Willem-Alexander. Met deze prijs wil de De Stichting Praemium Erasmianum zijn kunstenaarschap eren en lezers de kans geven zijn werk te ontdekken op opnieuw te ontdekken: ‘Als troost, en als leidraad hoe mens te zijn.’ Grossman, die in zijn dankwoord zei al jong kunstenaar te willen zijn, stond stil bij tikoen olam en Etty Hillesum.