David Grossman neemt Erasmusprijs 2022 met ‘tikoen olam’ in ontvangst

In de burgerzaal van het koninklijk Paleis op de Dam heeft de Israëlische schrijver David Grossman (61) de Erasmusprijs 2022 gekregen uit handen van koning Willem-Alexander. Met deze prijs wil de De Stichting Praemium Erasmianum zijn kunstenaarschap eren en lezers de kans geven zijn werk te ontdekken op opnieuw te ontdekken: ‘Als troost, en als leidraad hoe mens te zijn.’ Grossman, die in zijn dankwoord zei al jong kunstenaar te willen zijn, stond stil bij tikoen olam en Etty Hillesum. De laudatio was van schrijfster Nazmiye Oral. In de zaal waren veel bekende Joodse Nederlanders aanwezig. Aan de prijs is een bedrag van 150.000 euro verbonden.

Nieuwe Amos Oz?
In een waardige en tegelijkertijd feestelijke bijeenkomst werd David Grossman ‘gevierd’. De schrijver werd in de afgelopen dagen al in de Nederlandse media geïnterviewd, waarin hij zich vaak kritisch uitsprak over de situatie in Israël en de manier waarop de Israëlische overheid omgaat met het conflict met de Palestijnen. Volgens sommigen is hij de nieuwe Amos Oz, de in 2018 overleden auteur en vredesactivist, maar zelf wil Grossman niet zo ver gaan. Open staan voor de ander is echter wel zijn uitgangspunt, een insteek die door de gasten in de burgerzaal werd omarmd.

‘Allemaal een rol‘
Ieder jaar heeft de Erasmusprijs een thema. In 2022 is dat ‘Verbinders in een verdeelde wereld.’ Grossman voldoet volgens de Stichting ‘als geen ander aan deze typering. In zijn werk wil hij de mens van binnenuit begrijpen, en de ander liefdevol bezien over grenzen van oorlog en geschiedenis heen’. Dit werd ook duidelijk in de laudatio van Nazmiye Oral. “We hebben allemaal onze rol in de wereld, zowel in onze eigen omgeving als in de samenleving als geheel, en uiteindelijk in de hele mensheid. Daar manifesteert zich de rol van de schrijver.”

Oral: “David Grossman is geboren in een wereld met een lange voorgeschiedenis van vervolging, in een verdeeld, verscheurd land dat verstrikt is in conflict, voortdurend op zoek naar de eigen identiteit. Hij stelt zijn schrijverschap in dienst van het goede in de wereld. Door de ander te begrijpen, ook al is er helemaal geen ander, alleen een andere versie van onszelf.” Het werk van Grossman komt dicht bij de diepste betekenis van het Joodse begrip term tikoen olam, aldus Oral, “doen wat nodig is om de wereld waarin we leven te herstellen en te verbeteren, om die rechtvaardiger, vreedzamer, toleranter en gelijker te maken door medemenselijkheid en politieke actie.”

Verwisseling
Nadat de koning de versierselen van de Erasmusprijs om Grossman’s schouders had gehangen, stapte de schrijver naar het katheder om aan zijn dankwoord te beginnen. Hij werd door iemand van de organisatie van de bühne weggehaald, omdat er eerst nog een muziek intermezzo moest plaatsvinden. Er werd om wat gelachen om het foutje en ook de koning vond het zichtbaar amusant. Er volgden liederen van Gustav Mahler en Edvard Grieg, waarna de Israëlische auteur onder luid applaus het podium alsnog besteeg.

Kunstenaar worden
Grossman: “Eenenzestig jaar geleden, op mijn achtste, had ik een kleine openbaring. Het gebeurde toen ik ‘s ochtends vroeg in Jeruzalem met bus 18 op weg was naar school. De radio stond aan en er werd een vraaggesprek uitgezonden met de pianist Arthur Rubinstein. De interviewer vroeg: ‘Meneer Rubinstein, kunt u op deze feestelijke dag, nu u 75 bent geworden, uw leven in één zin samenvatten?’ Zonder aarzeling antwoordde Rubinstein: ‘Kunst heeft mij tot een gelukkig mens gemaakt. Dankzij de kunst heb ik geluk gekend.’

Ik herinner me dat ik versteld stond en me zelfs een beetje ongemakkelijk voelde: in mijn kindertijd, in de jaren vijftig, toen de schaduw van het verleden nog zwaar boven onze hoofden hing, was het woord ‘geluk’ niet iets wat je in het openbaar in de mond hoorde te nemen. Ik denk dat ik in de vriendenkring van mijn ouders helemaal niemand kende die zou durven beweren, hardop nog wel, dat hij of zij gelukkig was.

Jaren later las ik de Amerikaanse Onafhankelijkheidsverklaring. In de tweede zin van die verklaring trof ik er het recht op the pursuit of happiness aan. Ik dacht toen met enige afgunst na over de vermetele vrijheid die de Amerikanen zich permitteerden, over dat recht op het nastreven van geluk. En ik werd herinnerd aan de buspassagiers van mijn kindertijd, de bewoners van onze wijk, sappelaars met een hard en soms tragisch levensverhaal, dat diep gegroefd stond in hun gezicht.

Dat verbluffende woord, ‘geluk’, rolde door de bus als een goudstuk, en ik – met de ogen van het kind dat ik was – keek naar de denkbeeldige munt en wist: ik wil datzelfde waar meneer Rubinstein van spreekt, ik wil dat speciale geluk. Ik wil kunstenaar worden.”

Israëlische verkiezingen
“Tikoen olam, ‘het helen van de wereld’, beschrijft een essentieel onderdeel van de Joodse identiteit: het streven en de plicht onze wereld te verbeteren; een gevoel van morele verantwoordelijkheid tegenover alle mensen, Joods of niet-Joods; en de zorg voor sociale rechtvaardigheid en voor het milieu,” aldus Grossman in zijn dankwoord. “Kon ik maar zeggen dat de laatste Israëlische verkiezingsuitslag uiting geeft aan zulke humane, egalitaire, morele standpunten. Dat is niet zo. Toch herinner ik me er telkens weer aan dat er in Israël nog altijd veel mensen zijn voor wie wanhoop aan verandering geen optie is. Voor wie apathie en escapisme een luxe zijn die ze zich kunnen noch willen veroorloven. Wij zijn er. Ook al heeft onze partij verloren, onze overtuigingen en waarden zijn niet verslagen. Ze zijn nu zelfs crucialer dan ooit.”

Hillesum en Oekraïne
Grossman stond eveneens stil hij Etty Hillesum en haar dagboek. Hij noemde de schrijfster, die tijdens de Sjoa werd vermoord, ‘een echte vrije geest’. ‘Zij slaagde erin een vrije vrouw te blijven, ook onder de zwaarste slavernij. Haar hele wezen was een streven tegen de zwaartekracht van de wanhoop.” De auteur wees op de Russische inval in Oekraïne en hield de zaal voor dat ook ‘wij’ onze vrijheid kunnen kwijtraken. “Als een dergelijk moment aanbreekt, als in een situatie die we ons nu moeilijk kunnen voorstellen de wereld om ons heen ooit in elkaar stort, zoals nu niet ver hiervandaan miljoenen Oekraïense burgers overkomt – zullen we het ons dan herinneren? Zullen we ook dan in staat zijn die persoonlijke, heldhaftige rebellie trouw te blijven en niet op te houden het voelende, wijdopen, ontblote hart te zijn, en niet op te houden te denken?”

Een keur aan Joodse BN’ers
De schrijver kreeg er een daverend applaus voor, waarna hij zich met de koning en prinses Beatrix naar een andere ruimte begaf en de burgerzaal werd klaargemaakt voor de borrel. Uiteraard keerden ze daarvoor terug. Grossman werd omringd door familie, vrienden, collega’s en zijn agenten uit Europa. Ook vele bekende Joodse Nederlanders verkeerden in zijn gezelschap, onder wie oud-politica Hedy d’Ancona, auteur Arnon Grunberg, schrijfster en dichter Judith Herzberg, auteur Maarten Asscher, kleinkunstenaar Micha Wertheim, journalist Leonard Ornstein, Anne Frank Stichting-directeur Ronald Leopold, journaliste Anet Bleich en mediapersoonlijkheid Natascha van Weezel.

Over de prijswinnaar
David Grossman (Jeruzalem, 1954) is een van de bekendste schrijvers van Israël. Wereldwijd is zijn werk vertaald. Zijn oeuvre beslaat een twintigtal boeken: romans, kinderboeken, essaybundels en reisverslagen. Met ongekende moed snijdt hij pijnlijke onderwerpen aan, zoals het dagelijks leven van Palestijnen in betwist gebied. Grossmans romans hebben over het algemeen een complexe structuur en behandelen typisch Joods-Israëlische thema’s als de Sjoa en de Palestijnse kwestie. Daarnaast zijn belangrijke onderwerpen; vriendschap, proberen te leven met het verleden, en de band tussen generaties. Hij verbindt het persoonlijke met het universele. Verlies van menselijkheid, hoop, rouw en geweld worden hierdoor niet als specifiek lokale problemen geduid, maar als een algemene menselijke worsteling. 

De auteur raakt pijnlijke onderwerpen aan op een vaak confronterende wijze. Grossman: “Ik vind het de taak van een schrijver om een vinger op de zere plek te leggen, om op een nieuwe manier, in een taal waarvoor de lezer zich nog niet heeft leren afschermen, te beschrijven hoe gecompliceerd de bestaande situatie is.” Het juryrapport sluit hierop aan: ‘Grossman is net als Erasmus een ware humanist: Hij laat ons de mens zien, naakt en feilbaar, zowel goddelijk als monsterlijk. De vergevende blik waarmee hij zijn personages beziet straalt ook op de lezer af. Zijn oeuvre en overtuigingen sluiten goed aan op het thema van de Erasmusprijs van dit jaar’.

Grossman spreekt zich regelmatig uit voor vrede in het Midden-Oosten. In 2006 riep hij samen met collega Amos Oz (1939-2018) op om de aanvallen op Libanon te staken. Twee dagen later, enkele uren voor de wapenstilstand, sneuvelde zijn twintigjarige zoon Uri in dezelfde oorlog. Over dit persoonlijk drama schreef hij Uit de tijd vallen (2011). Grossman won al eerder diverse (internationale) literaire prijzen, waaronder de Prix Médicis Étranger, de Vredesprijs van de Duitse Boekhandel en de Geschwister Scholl-Preis. De roman A Horse Walks Into a Bar – in een vertaling door Jessica Cohen als: Komt een paard de kroeg binnen (2015) – won de belangrijke Man Booker International Prize en is wereldwijd enthousiast ontvangen.

Lees ook:
Anne Frank Stichting neemt Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs in ontvangst
De Prins Bernhard Cultuurfonds Prijs 2022 is maandag door koningin Máxima uitgereikt aan de Anne Frank Stichting. Dat gebeurde in Amsterdam-Noord. Het gaat om een culturele oeuvreprijs waaraan honderdduizend euro verbonden is. De stichting wil het prijzengeld inzetten voor een audiotour voor kinderen en jongeren, zodat ook voor hen het verhaal van Anne Frank gaat leven in het Achterhuis.