Blijf weg van goedkope vergelijkingen – column Judith Zilversmit

De Holocaust wordt tegenwoordig voortdurend op tafel gegooid. Ik doel daarmee niet op geschiedenis- of herdenkingsprogramma’s, maar over het feit dat de Holocaust blijkbaar een metafoor is geworden voor ‘een ongewenste situatie’. Tijdens corona-demonstraties droegen anti-vaxxers Jodensterren en concentratiekampkleding om hun onvrede kracht bij te zetten, en recenter bleef voorman Mark van den Oever van Farmers Defence Force er maar op hameren dat de boeren ‘de nieuwe Joden’ zijn.

Ook in het alledaagse communicatieverkeer is deze gewoonte zichtbaar. Zo schreef AD-columnist Debby Gerritsen dat we Keti Koti net zo belangrijk moeten maken als 4 en 5 mei. Om haar uitspraak gewicht te geven, schreef ze dat ‘gezien de gigantische impact van onze koloniale slavernij (de Holocaust verbleekt erbij) deze Bevrijdingsdag juist groots gevierd moet worden’.

Wat bedoelt Gerritsen hiermee? Dat de Holocaust eigenlijk wel meeviel? Of dat de Joden niet moeten denken dat ze het alleenrecht op leed hebben? Ik heb het Gerritsen persoonlijk gevraagd. Volgens haar was de vergelijking – die later is aangepast – niet verkeerd bedoeld, en wilde ze geenszins de Holocaust bagatelliseren. Wel wilde ze met deze uitspraak de historische impact van onze koloniale geschiedenis duiden.

De Holocaust is blijkbaar een uitroepteken geworden. Dat merkte ik ook bij het Nederlands Theater Festival, waar de jaarlijkse prijzen worden uitgereikt voor de beste theaterprestaties. Hadewych Minis won de Theo d’Or, de prijs voor beste actrice, voor haar indrukwekkende monoloog over huiselijk geweld in de Girls & Boys. Het stuk is een aanklacht tegen geweld door mannen en mondt uit in een gruwelijk gezinsdrama.

Minis schreef als dankwoord een geëngageerde speech waarin ze stelde dat ‘we met zijn allen op zoek moeten naar een samenleving waar een geslacht niet overheersend is maar de eenheid van de ziel in de samenleving. (…)  Als je alle vormen van geweld optelt, van kindermoord van jonge meisjes en genitale verminking tot zogenaamde ere-misdrijven, sekshandel en huiselijk geweld, sterven er ongeveer zes miljoen mensen per jaar alleen maar omdat ze als vrouw werden geboren. Dat is elk jaar een Holocaust’.

Opvallend feit: deze Holocaust-vergelijking maakte ze niet op het podium in de Amsterdamse stadsschouwburg, maar was wel te lezen op haar Instagram waar de speech stond afgedrukt. Waarom zei ze de zin niet hardop? Vond ze het live toch niet zo’n geschikte vergelijking?

Hoe dan ook: het is en blijft een vreemd soort effectbejag. Of zoals Bart Wallet, hoogleraar Joodse geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, het zegt: “De Holocaust blijft een ijzersterk moreel ijkpunt en een verwijzing ernaar lokt gegarandeerd emoties uit. “

Deze week kwam een boek uit van cultuurhistoricus David Wertheim: Waar gaat het over als het over Joden gaat? Joden spelen een belangrijke rol in het Nederlandse publieke debat bij verschillende groepen: christenen, moslims, activisten, complotdenkers en anderen. Joden worden gezien als het uitverkoren volk, als slachtoffers van de Holocaust en hedendaags antisemitisme, maar ook als onderdrukkers van de Palestijnen en de ‘ultieme witte mannen’. 

Ook binnen de zwarte gemeenschap, in politieke debatten en tijdens kerkdiensten, zo stelde Wertheim vast, worden Joden voortdurend erbij gesleept. Wertheim ging op onderzoek uit, en sprak met activisten van verschillende bewegingen, voetbalsupporters, kerkgangers en politici.

Zijn constatering: de neiging Joden erbij te halen, zit diep ingebakken in de Nederlandse cultuur. Uit het onderzoek blijkt dat Joden op een of andere manier geschikt zijn om de positie van de eigen groep binnen Nederlandse maatschappij te definiëren. ‘Joden zijn een vehikel om te bepalen waar je zelf staat. En dit heeft weinig met de Joden zelf te maken.’

Natuurlijk: we leven gelukkig in een land waar iedereen zo’n beetje alles mag zeggen wat hij of zij wil. Maar ik hoop toch vooral ook dat we een beetje blijven nadenken. De Holocaust gaat over de systematische vernietiging van zes miljoen Joden. Wie dat in een betoog of leus gebruikt, doet de geschiedenis geweld aan. Blijf weg van goedkope vergelijkingen en losse kreten. Altijd. En al helemaal in dit geval.

Lees ook:
‘Dutch woman’ herkent zichzelf niet – column Judith Zilversmit
‘Eindelijk is het Namenmonument geopend. De opening groeide uit tot een nationale gebeurtenis en heeft veel mensen geraakt; wie een bezoek brengt aan het monument, ziet grote groepen bezoekers langs de reeksen namen gaan, in stilte. De slachtoffers hebben – voor zover dat kan – hun plek in de stad terug, zodat ze herinnerd kunnen worden.  Het monument blijkt enorm veel zeggingskracht te hebben en is tegelijk intiem…’

Deze column is mede mogelijk gemaakt door Stichting Maror.