Dagje Joods Enschede: ontdekkingen dichtbij huis – reisverhaal ‘De Joodse Horizon’

De Watertoren van Menko in het nieuwe Roombook is geïntegreerd in woningbouw (foto: J. Brantjes)

Het station van Enschede toont goed de ligging van de stad aan, pal op de grens met Duitsland. In het verleden was het een kopstation, maar sinds 2001 is het weer een parallelstation en kun je doorreizen naar Gronau en Münster. Ik ken Enschede goed. Ik ben weliswaar opgegroeid in Losser, maar in Enschede ging ik naar het Jacobus College en hockeyen deed ik bij DKS – De Kromme Stok. Inderdaad. Droge, Twentse humor waarvan Herman Finkers de onvolprezen ambassadeur is. Omdat ik nu in Amsterdam woon, pak ik voor een rondje Joods Enschede een NS-fiets en begin bij de synagoge, vaak geprezen als de mooiste van Nederland.

De synagoge van Enschede (foto: J. Brantjes)

Irene Berg-Baruch (75) ontvangt me hartelijk met koffie en leidt me rond door de geheel gerenoveerde sjoel van architect Karel de Bazel uit 1928. Een Gesamtwerk, want ook de inrichting werd tot het kleinste detail door hem ontworpen. Berg wijst me op de mozaïeken, die in de blauwgrijze koepel de twaalf stammen van Israël symboliseren, de kroonluchter van 1.200 kilo waarvoor je een hoogwerker nodig hebt om een peertje te vervangen, en de houten granaatappels die precies 613 pitjes zouden hebben, net als het aantal mitswot in de Thora.

Sjoel van Enschede, interieur (foto: J. Brantjes)

Omdat de Joodse gemeente bij lange na niet meer de zeshonderd gelovigen telt die in de grote sjoel passen, vinden de diensten plaats in de intiemere dagsjoel.

I. Berg-Baruch (foto: J. Brantjes)

Joodse moeder met kind
De Bazel overleed in 1923 en heeft het gebouw dus nooit gezien. Zijn opvolgers, de architecten Smits en van de Linde, hebben het ontwerp afgemaakt. Vanwege de gezichtsbepalende koepel heette de sjoel in de volksmond al gauw Circus Menko, naar de broers Miljam en Sig Menko, de initiatiefnemers en financiers. De beide Menko’s lieten, net als de andere Joodse textielfamilies Rozendaal, Van Gelderen en Serphos, imposante villa’s bouwen in de nieuwe wijk Stadsmaten. De Bazel tekende zowel de Villa Menko-van Dam als de Villa Menko-Edersheim. Ironisch genoeg werden de huizen en ook de synagoge, tijdens de oorlog niet verwoest, simpelweg omdat de Duitsers de gebouwen hadden gevorderd.

De twee Menko-villa’s staan tegenover elkaar aan wat nu de Tromplaan heet, een statige laan nabij het Volkspark, waar het oorlogsmonument van Mari Andriessen uit 1953 nog altijd imponeert. Van de zes beelden die hij maakte, is vooral de Joodse moeder met kind ontroerend.    

Respect
Bert Woudstra overleefde de Tweede Wereldoorlog met een onderduik die dertien adressen telde. Zijn vader werd vermoord na te zijn opgepakt bij de Mauthausen-razzia van 13 en 14 september 1941, zijn moeder overleefde de oorlog zwaar getraumatiseerd. Woudstra, een vrolijke en heldere man die volgend jaar negentig jaar hoopt te worden, geeft nog altijd veel lezingen in Nederland en Duitsland en in De Bevrijding Kwam Later…  beschrijft hij zijn oorlogsjaren aan de hand van zijn ouderlijk huis aan de Bisschopstraat. Woudstra’s nooit aflatende inzet is voor het nageslacht, ‘die nog een toekomst voor zich heeft en die mede kunnen bijdragen aan een toekomst van onze democratie, met vrede en respect voor een ander’.

(foto: J. Brantjes)

Ik ontmoet Woudstra in het appartement van Rachel Denneboom (48), de voorzitter van het plaatselijke Comité 4 en 5 mei. We praten over de toekomst van de sjoel met de almaar kleiner wordende Joodse gemeenschap. “Er is een hele generatie tussen Bert en mij weggevaagd,” zegt ze. Woorden die nagalmen als ik in de Waldeckstraat de twee Stolpersteine van haar overgrootouders zie.

Hippe matzes
Om de hoek zit in de Nieuwstraat sinds 1933 de N.V. Paaschbroodfabriek Hollandia. In 2004 nam Pieter Heijs met een compagnon de matzesfabriek over van de familie Woudstra. Heijs laat me de fabriekshal zien waar met slechts twee ingrediënten, tarwebloem en water, de matzes worden gemaakt, voor een deel met een onverwoestbare machine uit 1924. Tegenwoordig hebben ook foodies en hipsters de matzes ontdekt. Een puur product. En lekker met hun niet aan te slepen avocado’s.

Fabrik Hollandia (foto: J. Brantjes)

Roombeek was in Enschede de wijk waar de textielfabrieken en spinnerijen stonden. De vuurwerkramp van 2000, waarbij 23 mensen om het leven kwamen, verwoestte de wijk compleet. De wederopbouw duurde jaren. Onder leiding van Tukker Pi de Bruijn, die er bewust voor koos de bewoners een grote stem te geven in de herinrichting, ontstond een fraaie wijk met individuele architectuur, levendige openbare ruimtes en met hergebruik van de bestaande industriële panden. Waar ooit de poetsdoeken van Rozendaal werden geweven, kun je nu lunchen in de gastro-bar, in De Museumfabriek zijn de collecties van drie musea samengevoegd in de voormalige Rozendaal textielfabrieken en de watertoren van N.J. Menko uit 1912 is behouden gebleven voor een appartementencomplex. Een andere blikvanger in het Roombeek is het bochtige complex de Eekenhof van Claus en Kaan Architecten.

De Eenkhof (foto: J. Brantjes)

Als ik terugfiets naar het station valt een met Delftsblauwe tegels beklede toren van veertig meter hoogte op. In 2010 verkozen NRC-lezers de warmte-kracht-centrale tot het lelijkste gebouw van Nederland. Maar als import-Tukker vind ik dat ze niet zo moeten nöaln.   

Wil je ook overnachten in Enschede? In dat geval is Emma’s B&B een zeer goede optie. Liever een hotel? Dan is het IntercityHotel pal naast het station een mogelijkheid.

Lees ook:
De laatste Joden van Egypte

‘Onlangs was het tien jaar geleden dat in Caïro de Egyptische revolutie begon. Nadat in Tunesië de Arabische Lente was ingeluid, grepen ook de Egyptenaren hun kans om met massale demonstraties een einde te maken aan het dertigjarige bewind van toenmalig president Hosni Mubarak…’

Categorie: | |

Home » Nieuws » Dagje Joods Enschede: ontdekkingen dichtbij huis – reisverhaal ‘De Joodse Horizon’