‘De Bezette Stad’, met recht een Gesamtkunstwerk – filmrecensie
Ruim vier uur kijken naar straten en pleinen in Amsterdam met een voice-over die de gruwelen van de Tweede Wereldoorlog en de Jodenvervolging op die plekken beschrijft; het lijkt in elk opzicht een moeizame kijkervaring. Toch maakt regisseur Steve McQueen er een indrukwekkende bioscoopreis van die nergens verstikkend aanvoelt.
Amersfoort
Kunstenaar Armando lanceerde in de jaren zeventig voor het eerst de term ‘schuldig landschap’, die hij gebruikte voor een mooie natuurlijke omgeving waar zich in het verleden afschuwelijke dingen hebben afgespeeld, maar waarvan de sporen compleet zijn verdwenen. Armando gebruikte het thema bijvoorbeeld in een schilderij met donkere boomtoppen erop, die de plek moesten voorstellen van het voormalige Duitse concentratiekamp Amersfoort.
Stolpersteine
In de loop van de jaren is de term ‘schuldig landschap’ steeds vaker breder gebruikt dan alleen een stuk natuur. Elke plek waar hooguit nog een schim van gruweldaden te zien is, kan dit label krijgen. Zo noemde acteur en kunstenaar Jeroen Krabbé de Amsterdamse Rivierenbuurt ‘een schuldig landschap’, vanwege de vele Jodendeportaties in de Tweede Wereldoorlog. De vele Stolpersteine die in de buurt te vinden zijn met daarop de namen van weggevoerde en vermoorde Joden, vormen bijvoorbeeld nog een tastbare herinnering aan de massale deportaties. Verder gaat het leven door, spelen er kinderen op straat, wordt er gefeest en gewerkt en worden de huizen bewoond door telkens weer nieuwe generaties.
Atlas
De Bezette Stad maakt uitvoerig gebruik van het monumentale naslagwerk Atlas van een Bezette Stad – Amsterdam 1940-1945 van schrijver, filmmaker én Steve McQueens partner Bianca Stigter. In het boek wordt op haast zakelijke manier van zo’n drieduizend adressen beschreven wat er zich tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft afgespeeld. Dat zijn bekende plekken als de Hollandsche Schouwburg waar opgepakte Joden werden vastgehouden in afwachting van hun transport, maar ook adressen van gewone woonhuizen waar Joodse gezinnen woonden.
Carice van Houten
McQueen pakt daar voor de film zo’n 130 adressen uit en laat deze via lange statische shots zien. De voice-over van Carice van Houten vertelt daarbij haast zonder emotie wat er op deze plek heeft plaatsgevonden Je zou De Bezette Stad met recht een ‘Gesamtkunstwerk’ kunnen noemen. Nog niet eerder is het kijken naar een encyclopedisch werk zo adembenemend mooi gedaan.
Jodenjagers
Het contrast tussen het leven van nu en de verhalen van toen gaat in de ruim vier uur dat de film duurt onder je huid zitten. De shots zijn vaak statisch, maar zitten vol met leven en beweging. Terwijl we luisteren naar de verhalen over Jodenjagers en onderduikers, over NSB’ers en de Joodse Raad, over continue angst en hoop zien we voorbij fietsende Amsterdammers, een groepje blowende jongeren, of een speelplaats met vrolijke kinderen.
Halsema
De vertelde verhalen gaan een spannende dynamiek aan met de getoonde beelden. Zo zien we burgemeester Halsema namens het Amsterdamse stadsbestuur excuses maken voor het slavernijverleden van de stad, terwijl we horen hoe Surinamers ook door het Nederlandse leger als tweederangsburgers werden gezien. En bij rellen rond coronademonstraties – een groot deel draaide Steve McQueen tijdens de lockdowns door Covid-19 – horen we verhalen over de keiharde oorlogsrepressie in de stad.
Avondklok
Eén van de mooiste scènes uit De Bezette Stad is een visuele tip door de lege straten van Amsterdam tijdens de avondklok waar niemand zich buiten mocht vertonen. De link met de avondklok onder de Duitse bezetting ligt voor de hand, maar McQueen maakt er met een continu om zijn as draaiende camera die minutenlang door de donkere uitgestorven straten vliegt een magische en beladen ervaring van.
Verhalen vertellen
De Bezette Stad eindigt hoopvol, met Oekraïense vluchtelingen die warm worden opgevangen en een Bar Mitswa van een zoon uit een multicultureel gezin. Alsof we niet willen toestaan dat een landschap voor eeuwig schuldig is. De verhalen moeten blijven verteld, maar het leven overwint, van De Bezette Stad naar De Bevrijde Stad.
