Een positieve trend in Porto – reisverhaal ‘De Joodse horizon’

Zonsondergang aan de Douro in Porto (Pixabay)

Porto dingt sinds een jaar of twee dingt serieus mee naar de titel van ‘Het nieuwe Barcelona’. Prijsvechters vliegen voor weinig geld naar de Noord-Portugese stad aan de Atlantische Oceaan, waardoor een weekendje Porto dichterbij dan ooit komt. Met een vlucht van iets meer dan twee uur verjaag je een mogelijke winter blues met een zonnige lunch op een terras aan de Douro, ook na de coronacrisis. Bezoek het spectaculaire Casa da Música concertgebouw van architect Rem Koolhaas of ga naar een van de vele port huizen voor een proeverij. Zorg wel dat je stevige wandelschoenen meeneemt, want de hoogteverschillen van Porto zijn als een work-out voor Nederlanders.

Stukje geschiedenis
Dat de stad ook een zeer interessante en eeuwenoude Joodse geschiedenis kent, weten (nog) maar weinigen. Om de situatie van Joods Portugal te begrijpen, moeten we de geschiedenis in duiken. Koningin Isabella I van Castillië kon ambitie niet worden ontzegd. In de strijd om de troon, trouwde zij in 1469 al op haar achttiende met de zeventienjarige Ferdinand van Aragón. Voor dit huwelijk in 1469, waarmee het fundament werd gelegd van de Spaanse monarchie, was gezien hun prille leeftijd pauselijke dispensatie nodig. Dit katholieke koningspaar, het power couple van hun tijd, voltooide met de Oorlog van Granada in 1492 de Reconquista; hiermee werd het leeuwendeel van  de islamitische Moren na achthonderd jaar van het Iberisch schiereiland verdreven. Zij die bleven, bekeerden zich tot het Christendom, de zogenaamde morisken.

Simulatie van Porto in de 15de eeuw

Maranen
De Inquisitie hadden de Spanjaarden al in 1478 opgericht. Grootinquisiteur Tomás de Torquemada, de biechtvader van Isabella, overtuigde het paar om de Alhambra Akte van Verdrijving van 31 maart 1492 te ondertekenen. Deze akte gaf Joden twee keuzes en precies vier maanden om te beslissen: bekeren tot het katholicisme of vertrekken uit Spanje. Een groot deel bekeerde zich en ongeveer 40.000 Joden vertrokken, onder meer naar de Nederlanden en naar Portugal. In het buurland waren de Joden nog veilig tot in 1496 ook Koning Manuel I, onder druk van Spanje, alle Joden en moslims voor de keuze stelde: bekeren of vertrekken. Een aantal Joden besloot alleen te bekeren voor de vorm. Voor de buitenwacht waren deze Maranen katholiek maar in werkelijkheid bleven ze Joods, vaak tot op de dag van vandaag.

Keuken beïnvloed
De Joodse invloed vind je nog altijd terug in de Portugese keuken, zo ook in Porto, waar je restaurants in overvloed hebt. Koriander is het belangrijkste verse kruid dat wordt gebruikt, citrusvruchten duiken op in de meest uiteenlopende gerechten en toetjes met amandelen of kaneel vind je in elk restaurant. Probeer zeker een keer de zalige arroz doce, vergelijkbaar met onze rijstebrij. Of pastéis de bacalhau, de heerlijke beignets van gedroogde kabeljauw die ze in Porto bolinhos noemen, ook die vonden hun oorsprong in de Joodse keuken. Volgens locals eet je beste in Taberna Santo António, Rua das Virtudes 32.

pastéis de bacalhau (wiki)

Het designhotel Hotel da Música, met het Bom Sucesso Gourmet restaurant, heeft zelfs een Kosher Corner met de hoogste rabbinale certificeringen. Ze serveren naast Joodse gerechten uit de Portugese keuken ook vegetarische maaltijden en kosjere wijn zoals de witte Terras de Belmonte Kosher Reserva.

Nieuwe sjoel
Het verborgen Joodse verleden heeft een reden. Het duurde uiteindelijk tot 1904 voor er weer een synagoge in Portugal kon worden gebouwd: de Shaaré Tikva sjoel in Lissabon. In 1925 stichten naar Portugal teruggekeerde Europese Joden de Joodse Gemeenschap van Porto. De belangrijkste initiatiefnemer is de Portugese legerkapitein Arthur Carlos de Barros Basto – zelf een Maraan, die in 1933 naar Tanger reisde waar hij officieel Joods werd. Ook een jesjieve werd gebouwd, waarna al snel het plan op tafel kwam dat er ook een synagoge gebouwd moest worden in Porto.

De Kadoorie Mekor Haim-synagoge (J. Brantjes)

In 1933 gaven de nazaten van het echtpaar Elly en Laura Kadoorie een grote som geld waarmee het huis van samenkomst gebouwd kon worden. De Kadoorie’s waren Joods-Irakese filantropen, met een connectie in Shanghai, en waren ook nazaten van voor de Inquisitie gevluchte Portugese Joden. Vijf jaar later, toen elders in Europa synagogen werden vernield en verbrand, opende in Porto de Kadoorie Mekor Haim-synagoge, destijds de grootse van het Iberisch schiereiland, voor een gemeenschap van nog geen honderd Joden. Het is de laatste sjoel die gebouwd werd in het Europa van voor de Sjoa. Ironisch genoeg stond hij pal naast de Duitstalige School van Porto.

Rondleiding
Hugo Vaz, de enthousiaste onderzoeker van CIP, de Joodse Gemeenschap van Porto, leidt me rond in de synagoge. “Tien jaar geleden hadden we vijftig leden, nu meer dan vijfhonderd, met dertig verschillende nationaliteiten. En we zijn een gemeenschap die nog steeds groeit nu de Portugese economie aantrekt,” vertelt hij. Een voorbeeld is Vivian Groisman, de knappe Braziliaanse uit Rio de Janeiro die als manusje van alles fungeert in de synagoge. Brazilië werd haar te crimineel en na vier jaar in Porto piekert ze er niet over ooit nog terug te gaan. In het gebouw valt licht binnen door grote, hoge ramen. Houten bankjes in een u-vorm staan opgesteld rond de verhoogde Biemah en er is een eerste verdieping met de vrouwengallerij. In de kelder is nog een kleinere zaal die meer gebruikt wordt in de winter.

Het interieur van de sjoel (J. Brantjes)

Paspoorten
Deze sjoel, in art decostijl en met twintigduizend handgemaakte tegels gemaakt, kon door haar omvang tijdens de oorlog duizenden Joodse vluchtelingen opvangen. Na de Tweede Wereldoorlog bleek de synagoge echter al snel een fiasco: de Maranen, die Barros Basto verwoed trachtte over te halen openlijk Joods te worden, kwamen niet naar de diensten en daardoor telde de Joodse gemeente decennialang nauwelijks meer dan een twintigtal Asjkenazische Joden uit Midden- en Oost-Europa.

De wintersjoel (foto: J. Brantjes)

Vanaf het begin van de 21ste eeuw keerde het tij dus, vooral toen Portugal in 2013 een wet aannam die bepaalt dat nazaten van gevluchte Sefardische Joden aanspraak kunnen maken op een Portugees paspoort. Inmiddels hebben 51.000 mensen een paspoort aangevraagd en daarvan zijn er reeds 17.000 verstrekt. Het blijkt voor verschillende nationaliteiten erg aanlokkelijk om een Portugees EU-paspoort te nemen. De motieven zijn vaak veiligheid of een betere economie in een van de 27 EU-landen waar ze zich kunnen vestigen.

Twee Joodse musea
Met Vaz steek ik de straat over naar een ommuurde, spierwitte villa achter een metalen schuifdeur. Hij knipt het licht aan als we binnen staan. “En dit is het nieuwe Joodse Museum van Porto,” zegt hij, duidelijk trots op wat is bereikt. In verschillende, fraai verlichte zaaltjes wordt met documenten en objecten in glazen vitrines de geschiedenis van de Joden in Portugal getoond, van de Middeleeuwen tot nu. Een grote foto die een hele wand bedekt laat zien hoe Porto eruit zag in 1496. En er zijn vier films, deels geschoten in de sjoel, die je via Amazon kunt bekijken.

Joods museum (foto: J. Brantjes)

In Porto gaan ze met hun tijd mee. “En er komt nóg een museum, ook dicht bij de synagoge: 21 januari 2021 opent het Holocaust Museum in Porto, het eerste in Iberië,” vertelt Vaz. “Met dat museum in de Rua do Campo Alegre willen we met wisselende tentoonstellingen scholieren en het algemene publiek meer uitleg geven over de Holocaust. We zullen daar ook de herinnering op Jom Hasjoa en de United Nations Holocaust Memorial Day op 27 januari organiseren.”  Zijn enthousiasme werkt aanstekelijk. Het stemt vrolijk dat in Porto een jonge Joodse gemeenschap niet alleen bloeit maar ook groeit.

Lees ook:
Spanje en Portugal geven tienduizend paspoorten aan Sefardische Joden
Het gaat met name om paspoorten aan Joden die momenteel in Turkije en Latijns-Amerika wonen. Van de Turkse Joden wordt gezegd dat zij de paspoorten aanvragen als garantiemiddel indien het in hun land onleefbaar wordt. Deze Joden spreken vaak nog Ladino, een taal die afkomstig is van het Iberisch schiereiland.

Categorie: | |

Home » Nieuws » Een positieve trend in Porto – reisverhaal ‘De Joodse horizon’