‘Hooggerechtshof heeft sleutel van toekomst Israël in handen’

In Israël boog het Hooggerechtshof zich dinsdag over de door het parlement – de Knesset – aangenomen juridische hervormingen die ervoor zorgen dat het Hof wordt gekortwiekt. Het was een bijzondere bijeenkomst, omdat de rechters voor het eerst in de geschiedenis indirect moesten oordelen over hun eigen toekomst. Alle ogen waren op de vijftien rechters gericht en de zitting duurde ruim dertien uur. Een besluit wordt binnen weken tot maanden verwacht. Niettemin is duidelijk dat de rechters de sleutel van de toekomst van Israël nu in handen hebben.

Basiswetten

De hele dag zaten de opperrechters op een rij om te luisteren naar voor- en tegenstanders van de aangenomen wetten. De oppositiepartijen in de Knesset zijn met petities naar het Hooggerechtshof gestapt om de aangenomen hervormingen aan te vechten. De rechters kunnen niet toetsen aan de hand van een Grondwet, omdat Israël geen Grondwet kent. In plaats daarvan moeten ze bekijken of petities stroken met de ‘basiswetten’ van het land, die sinds de onafhankelijkheid in 1948 zijn ontstaan. De aangenomen hervormingen wordt ook wel ‘quasi- constitutionele basiswetten’ genoemd.

Splijtzwam

Het Hooggerechtshof vormt de enige controle op de wetgevende en uitvoerende macht, onder meer omdat Israël geen Senaat heeft en geen Raad van State kent. Volgens de ultra-rechts-religieuze coalitie van premier Benjamin Netanyahu zijn de opperrechters politiek gezien ‘te links’ om eerlijk te oordelen. Ze houden volgens hen teveel zaken tegen en daarom moet het Hof ‘hervormd’ worden. De aangenomen hervormingen splijten de bevolking tussen progressieven en seculieren enerzijds en conservatieven en religieuzen anderzijds.

Rechter kritisch

Verschillende rechters betwistten dinsdag de bewering van de regering, dat het Hof niet de bevoegdheid heeft om quasi-constitutionele basiswetten zoals die in kwestie te schrappen. In beladen discussies tussen de rechters en de advocaten die de ‘redelijkheidswetgeving’ van de regering verdedigden, zei een van de rechters dat ‘de Israëlische democratie op het spel zou kunnen staan’. Hij merkte op dat ‘de democratie in een reeks kleine stappen sterft’, terwijl de advocaat van de regering dat verwierp.

‘Dodelijke klap’

Toetsing van de quasi-constitutionele basiswetten die regelen dat het juridische systeem van Israël wordt aangepast, is dan ook het uitgangspunt voor de opperrechters. De oppositiepartijen in de Knesset (lees: de indieners) eisen van het Hof dat de aangenomen wetten worden geschrapt, maar daar verzetten de rechters zich tegen. Wel zei rechtbankpresident Esther Hayut dat alleen ‘een dodelijke klap’ voor de democratie ‘de radicale stap van het nietig verklaren van een basiswet zou kunnen rechtvaardigen’. Hoewel de indieners stellen dat dat het geval is, moet dit nog verder worden onderzocht.

Grijs gebied

Het Hooggerechtshof gaat in de komende weken en maanden aan de slag met de vraag: geven deze quasi-wetten een dodelijke slag aan de Israëlische democratie en zo ja, moeten ze daarom van tafel? Hoe dan oom begeeft het Hof zich op onbekend terrein, want de opperrechters hebben nog nooit een quasi-constitutionele basiswet afgewezen. Ook is het onduidelijk of dit wel tot hun bevoegdheden behoort. Het grijze gebied is dus groot.

‘Democratie kan sterven’

Ilan Bombach, de advocaat die de regering vertegenwoordigt sinds procureur-generaal Gali Baharav-Miara dit heeft geweigerd te doen, voerde aan dat de opperrechters slechts de bevoegdheid hebben om de woorden van de wetgever ‘te interpreteren’. Bombach stelde dat er geen wettelijke of constitutionele basis bestaat om basiswetten te herzien. De advocaat van de indieners, Nadav Weissman, waarschuwde dat democratieën kunnen sterven. “Misschien langzaam, maar ze sterven. De dag dat een regering zegt: ‘Wij voorkomen dat een burger naar de rechter stapt om de wet af te dwingen’, daarop begint het.”

Proto-grondwet

De hoorzitting van dinsdag was in wezen een botsing over de ‘proto-grondwet’ van Israël, waarbij de indieners beweerden dat de nieuwe wet die de rechterlijke macht verbiedt om regeringsbesluiten te herzien op grond van hun ‘redelijkheid’, in strijd is met de democratische fundamenten van het land. Anderzijds beweert de regering Netanyahu dat Israëls democratie er juist sterker door wordt: want deze regeling verbiedt de rechters om in te grijpen in de wetgeving zelf.

Prestigekwestie?

Politicus Simcha Rothman (Religieus Zionisme), die de nieuwe wet mede vorm gaf, kwam naar de rechtszaal om de opperrechters te vertellen dat ze niet het recht hadden om in te grijpen. “Door de geschiedenis heen hebben degenen die erop rekenden dat de oligarchische elites hun rechten zouden beschermen, ontdekt dat zij vooral hun eigen rechten behouden,” zei Rothman, die zo ergernis bij de rechters veroorzaakte. Hij zei ook dat de rechters niet eerlijk kunnen oordelen over een kwestie die rechtstreeks verband houdt met ‘uw prestige, uw status en uw autoriteit’. Rechtbankpresident Hayut zei daarop scherp: “Wij zijn niet bezorgd over ons prestige, maar over de vitale belangen van het publiek.”

Wel of niet bevoegd

Tijdens de zitting verzetten de opperrechters zich herhaaldelijk tegen het argument dat ze niet de bevoegdheid hebben om in te grijpen. Rechter Anat Baron vroeg of er bijvoorbeeld een basiswet kan worden aangenomen om verkiezingen te beperken tot slechts eens in de tien jaar, of om Arabieren te verbieden te stemmen. “Wie zal dan bepalen of dat extremistisch is of niet?” zei Baron. President Hayut stelde wel: “We kunnen de basiswetten niet om de dag nietig verklaren. Er moet eerst een dodelijke klap komen voor de basisprincipes van de staat als democratische staat.”

Analyse

Los van het feit dat de vijftien Israëlische zich op grijs gebied begeven – er bestaat geen precedent voor het afkeuren van basiswetten zoals die die in juli zijn aangenomen door de Knesset – zitten ze met een duivels dilemma. Als ze na weken of maanden van onderzoek concluderen dat ze deze quasi-constitutionele basiswetten moeten schrappen, zullen ze de regering en rechts Israël tegen zich krijgen. De vraag is of die het besluit dan zullen respecteren. Maar als de rechters de aangenomen wetten laten bestaan, omdat die op papier bijvoorbeeld geen bedreiging vormen voor de democratie, dan zijn de oppositie en seculier-progressief Israël zwaar teleurgesteld.

Harakiri

Ook plegen de rechters dan mogelijk indirect harakiri: de aangenomen hervormingen zorgen ervoor dat het Hof niet meer mag ingrijpen na controversiële of onredelijke wetten die door de Knesset zijn aangenomen. Volgens tegenstanders van de hervormingen kan de ultra-rechts-religieuze regering van Netanyahu dan allerlei wetten doorvoeren die de rechten van vrouwen, minderheden en anders denkenden zullen inperken. De Israëlische democratie kan zo langzaamaan vervangen worden door een (ondemocratische) theocratie waar de wetten van het geloof leidend zijn. In die zin hebben de rechters de sleutel in handen van de toekomst van Israël.

De gehele zitting werd live uitgezonden op internet en televisie. Bekijk hier een deel ervan terug (taal: Ivriet):