Schrijfster en literatuurwetenschapper Ruth Klüger (89) is gestorven

Ruth Klüger, schrijfster en literatuurwetenschapper van Oostenrijks-Joodse komaf, is na een lang ziekbed overleden. Ze stierf deze week in Californië in het bijzijn van haar familieleden, kort na haar 89ste verjaardag. Dut heeft haar uitgever Zsolnay Verlag in Wenen bekend gemaakt. Klüger laat een omvangrijk oeuvre na dat zowel in Oostenrijk als in Duitsland en de Verenigde Staten, hoog gehouden wordt. De dood van Klüger komt in haar geboorteland als een shock, onder meer omdat zij nog steeds wrok koesterde tegen Oostenrijkers maar wel open en vriendelijk met hen omging.

De meervoudig bekroonde auteur had haar hele leven een duidelijk standpunt over het nazi-verleden van Duitsland en met name Oostenrijk. “Wij overlevenden zijn niet verantwoordelijk voor vergeving,” zei ze in verband met haar aanpak van en zienswijze op de Sjoa. “Ik beschouw wrok als een passend gevoel voor onrecht dat niet kan worden hersteld.” De teleurstellingen, de beledigingen en de rouw om mensen die door de nazi’s zijn vermoord, waren voor haar te groot.

Dodenmars
Klüger werd op 30 oktober 1931 geboren als dochter van een Joodse gynaecoloog in Wenen. Al in haar vroege jeugd ervoer ze antisemitisme en de systematische uitsluiting van Joden van het openbare leven in haar geboorteplaats. Ze leerde dat de Jodenvervolging niet ophield in haar eigen omgeving. Dat gebeurde door het voorbeeld van haar vader, die naar Frankrijk moest vluchten zonder zijn familie daarna ooit nog te kunnen zien, en haar halfbroer, die niet langer door haar moeder uit Praag naar Wenen kon worden gebracht. Beiden werden later vermoord in de Holocaust.

Samen met haar moeder werd ze in september op tienjarige leeftijd door de nazi’s naar het concentratiekamp Theresienstadt gedeporteerd, vervolgens naar Auschwitz-Birkenau en later naar Christianstadt. Volgens haar eigen verklaringen hielp poëzie haar om als tiener in gevangenschap te overleven. Toen ze, twaalf jaar oud, in het vernietigingskamp Auschwitz verbleef, schreef ze: ‘Eten onze lijken raven? / Moeten we vernietigd worden? / Zeg, waar zal ik op een dag begraven worden? / Heer, ik wil gewoon vrijheid / en thuiszon’. Tijdens een dodenmars van kamp naar kamp wisten zij en haar moeder wisten te ontsnappen.

Naar Amerika
Na de oorlog woonde Klüger met haar moeder in Beieren, en in 1947 emigreerden ze naar de Verenigde Staten. De jonge Klüger studeerde bibliotheekwetenschappen en Duitse literatuur in New York en Berkeley, Californië, en werd een expert op het gebied van middeleeuwse literatuur. Ze werd ook universitair docent en literair criticus. Decennialang publiceerde Klüger alleen als wetenschapper. Ze doceerde Duits aan de University of Virginia, Princeton en de University of California in Irvine.

Pas eind jaren tachtig stapte ze over op het literaire vak. Dat gebeurde vlak na een verkeersongeval in de Duitse stad Göttingen waarbij ze ernstig gewond raakte. Pas toen begon ze haar levensverhaal op te schrijven. In haar biografie Weiter Leben – eine Jugend, gepubliceerd in 1992, beschreef ze haar jeugd in Wenen, haar jeugd in de concentratiekampen en haar naoorlogse periode in Beieren. Deze autobiografie is in tien talen vertaald.

In het tweede deel, Lost along the way, gepubliceerd in 2008, beschreef ze haar emigratie naar de Verenigde Staten. Tot de bekendste andere werken van Klüger behoren Women read differently (1996), Catastrophes. Over Duitse literatuur (1997) en Wat vrouwen schrijven (2010). Onder de titel Zerreißprobe (2013) bundelde ze voor het eerst haar gedichten, die ze sinds 1944 had geschreven. Haar voorliefde voor het autobiografische en feitelijke bleef haar hele leven bestaan. “Ik heb het verschillende keren geprobeerd, maar ik kan geen verhalen vertellen,” aldus Klüger. Ze bewonderde romanschrijvers en verhalenschrijvers des te meer. Klüger schreef ook onder de naam Ruth Angress.

Gelauwerd
De Oostenrijks-Joodse schrijfster heeft talloze onderscheidingen ontvangen, waaronder de Oostenrijkse staatsprijs voor literatuurkritiek (1997), de Bruno Kreisky-prijs voor het politieke boek (2001), een eredoctoraat van de Universiteit van Göttingen (2003). Ook kreeg ze de Roswitha-prijs (2006), de Van Lessing Prijs (2007) en de Theodor Kramer-prijs voor schrijven in ballingschap (2011). Vijf jaar later ontving ze de ereprijs van de Beierse premier als onderdeel van de Beierse Boekenprijs. De reden voor deze onderscheiding was dat de boeken van Klüger ‘een dringende herinnering aan verantwoordelijkheid, menselijkheid en alerte aandacht’ waren.

Toen ze in 2015 een eredoctoraat ontving van de Universiteit van Wenen, beschreef de toenmalige Oostenrijkse minister Josef Ostermayer van Cultuur (SPÖ) deze onderscheiding als ‘een klein stukje herstel’. Ook in die tijd vond Klüger kritische woorden voor de stad die haar en haar familie had verdreven. Wenen is voor haar een ‘schommel tussen wrok en poging tot verzoening, maar in ieder geval een onafscheidelijke knoop’. Klüger: “Voordat ik uit Oostenrijk emigreerde, hoorde ik er niet bij.” In 2016 sprak ze de Duitse Bondsdag toe over haar ervaringen tijdens de Sjoa:

‘Een vrouw met moed’
In Oostenrijk viel afgelopen week veel eerbied, respect maar ook verdriet over de de overleden Klüger te bespeuren. “En weer viel er een stem stil,” zei bondspresident Alexander Van der Bellen. “Met Ruth Klüger verliezen we een buitengewone persoonlijkheid die erin is geslaagd de meest uiteenlopende taalwerelden met elkaar te verbinden zonder te wijzen op de verschillen tussen deze werelden. Ze was een controversiële en vooral heel directe tijdgenoot”, aldus parlementariër Eva Blimlinger (Groenen).

Staatssecretaris Andrea Mayer (Groenen) van Cultuur prees de auteur en wetenschapper als ‘een vrouw met moed en intellectuele genialiteit’. Mayer: “Ruth Klüger was compromisloos, maar ze was ook begripvol. Ze stelde duidelijk dat de Holocaust geen historisch arbeidsongeval was en dat collectieve slachtoffertellingen van de kant van de daders niet overeenkwamen met de historische waarheid.”

De Weense SPÖ-wethouder voor cultuur, Veronica Kaup-Hasler, beschouwt Klüger als een ‘Duitstalige bruggenbouwer’. Ze had ‘de taal van de daders van haar jeugd’ niet laten wegnemen. Dat maakt het werk van Klüger tot een ‘verbindend element tussen verschillende generaties en naties’. SPÖ-leider Pamela Rendi-Wagner en SPÖ-kopstuk Christian Deutsch waren ‘diep getroffen’ door de dood van Klüger.

Lees ook:
Oostenrijk roept Simon Wiesenthal-prijs tegen Jodenhaat in het leven
Het Oostenrijkse parlement heeft besloten dat er een onderscheiding komt die is vernoemd naar Simon Wiesenthal, de Joodse Oostenrijker die jarenlang op ex-nazi’s jaagde en zich hardmaakte voor de strijd tegen het antisemitisme. De prijs moet worden uitgereikt aan maximaal drie personen of groepen.