Wat een werk, wat een werk! – boekrecensie ‘Dubbel zondebok’

Half september verscheen het 718 pagina’s tellende werk ‘Dubbel Zondebok’, van Piet Hagen. En wat voor een werk. Wat een werk, wat een werk, wat een werk.

Er was natuurlijk al veel geschreven door en over ‘Joodse journalisten in tijden van antisemitisme en vervolging’ (de subtitel van het boek), maar hoe gefragmenteerd de verslaglegging en wat er nog ontbrak. blijkt nu pas. Dit boekwerk is een ordentelijke en fijngevoelige rangschikking met heel veel nieuwe aanvulling, die het eerder geschrevene context in samenhang geeft.

Daarmee verschaft het boek een grondige basis voor verdere duiding, waar Hagen hier en daar een aanzet toe geeft. Maar waar de auteur vooral duidt en moest duiden, is dat het vaakst bedoeld als verklaring van zijn keuzes; en daar had hij er nogal wat te maken.

Ten eerste is er de kwestie: Wie valt onder het predicaat ‘Joodse journalist’?

Vooral in het vooroorlogse is dat beschouwen en afwegen een precaire slalom tussen aanname (en voorkomen). Tussen halacha, cultuur, traditie en de vanuit het oosten opdoemende Neurenberger rassenwetten. En dan in een groep die een een waaier van pluriformiteit met veel gemengde huwelijken was. Factoren die pas tijdens de bezetting echt op een goudschaaltje kwamen te liggen en ook van belang waren voor de overlevingskans. Hagen laveert hier op bewonderenswaardige wijze zijns weegs doorheen, al verklarend en mee wisselend met de in de geschiedenis schuivende accenten. Dit doet hij totdat zijn parameters duidelijk zijn voor de rest van het boek. Dat hij daarbij  nergens in een van de vele valkuilen stapt, is al een prestatie op zich.

Wie was wie?
Maar dan: Wie was ‘journalist’? Dit zijn immers ook fotografen. En er waren ook commentatoren, illustratoren, klokkenluiders,  scribenten, essayisten en vertalers. Maar ergens moet je de bakens leggen. Er is ten slotte genoeg te verhalen en dat houdt het boek ondanks de bedaagde stijl van Hagen, goed leesbaar. Ik heb niemand kunnen bedenken die ontbreekt in het persoonsregister. 

Er waren aanvankelijk de grote Joodse persbureaus van het interbellum zoals Belinfante en Vas Dias. Ook die hadden weer bedrijfsleiders en secretaresses. Er was het onfrisse begin van het ANP in 1934, waarvoor beslist een antisemitische achtergrondkoorzang over ‘al die Joden’ die toch niet onbevangen verslag konden doen van de politieke ontwikkelingen bij de oosterburen. Het ANP dat haar Joodse werknemers, waarvan een groot gedeelte overgenomen van het ontmantelde Vaz Dias, bijkans de ochtend na de bezetting op straat.

Er waren individuen, die niet zelden ook nog andere bezigheden hadden, in vakbond of onderwijs bijvoorbeeld. En wat was dan het hoofdberoep? Er waren ook meewerkende zusters en echtgenotes, tot op heden weinig genoemd. Bovendien waren Joodse journalisten niet altijd Nederlands. Je had ook de Exil-scribenten, die in de jaren dertig naar Nederland waren gevlucht en die het nationaalsocialistische gevaar aanhangig probeerden te maken in hun nieuwe thuisland, met wisselend succes.

Joden werkten, al of niet, samen met niet-Joodse journalisten, en dat natuurlijk ook, vooral, in niet-Joodse bedrijven. En dus komen ook die in dit boek aan bod, evenals hun leiders en handelwijze. Zij waren weer afhankelijk van de vooroorlogse politiek, de bezetter, de plaatshouders en de regering in ballingschap in Londen. Wat dreef de medestanders en wat dreef de collaborateurs?

Ga er als schrijver maar aan staan. En dan ben je nog niet eens begonnen!

Rode draad
De rode draad van het boek, het ‘dubbel zondebok’ zijn, komt neer op niet alleen verdacht zijn als Jood, maar als Jood die deel uitmaakt, of maakte, van wat de nazi’s noemden de ‘Leugenpers’ Zoals Hagen tot besluit niet nalaat te vermelden, is dat iets dat nu onder de zogenaamde ‘andersdenkenden’ weer  in opmars is. Zeker ten aanzien van de huidige ‘main stream media’, zelfs met die beduimelde Protocollen van de Wijzen van Zion weer in de hand.

Aan de hand van de wetenswaardigheden over de behandeling en vervolgens het lot of lijfsbehoud van zo’n driehonderd Joodse journalisten, wordt in ‘Dubbel zondebok’ het proces van de ontjoodsing en gelijkschakeling van de media uiteengevouwen. Daarin komen alle kleuren en geuren van lafheid voorbij. Van begrijpelijke voorzichtigheid tot nog altijd schokkend opportunisme. Van de aarzelend ondertekende Ariërverklaring tot het onder de pet houden van bewijs van dood en verderf.

Vanuit deze invalshoek wordt door Hagen ook aandacht geschonken aan de eeuwige hamvraag: ‘En wat konden ze zelf  weten van de vernietiging?’ Boodschappers over Auschwitz en andere kampen aan de geallieerde en Nederlandse regering in Londen ontbreken ook niet.

Maar er wordt ook stilgestaan bij die instanties waar de dubbele zondebokken, eenmaal overleefd, ook dubbele verliezen droegen, van naasten en van idealen. Neem iemand zoals Sam de Wolff. Die na zijn gevangenschap in Bergen-verblijft Belsen in Jeruzalem en aliya overweegt. Tot hij bericht krijgt dat zijn zoon Leo een van de bezweken passagiers van de Tröbitztrein is gebleken. Zijn lichaam zal gerepatrieerd worden naar Diemen. De Wolff besluit maar terug te keren ‘omdat hij nu niet meer samen met zijn zoon een nieuw bestaan in Palestina op kan bouwen’.

Hagen’s boek is een geslaagde verhalende chronologie en een waardevol naslagwerk ineen.
Kol Hakawod, dank en chapeau.

Titel: ‘Dubbel zondebok, Joodse journalisten in tijden van antisemitisme en vervolging 1920-1945’
Auteur; Piet Hagen
Uitgever: De Arbeiderspers
ISBN: 9789029542623
Prijs: 39,99 euro

Lees ook:
Boek vol namen vertelt waarheid over Zelensky – boekrecensie
‘Groots volk!’, ‘Onverzettelijk volk van het dapperste land!’, ‘Eeuwige roem voor iedereen die onze staat verdedigt!’, ‘Eeuwige nagedachtenis voor iedere man en vrouw die sterft voor Oekraïne!’, ‘Ik bedank al onze verdedigers en al onze verdedigsters!’. Het zijn kreten van Volodymyr Zelensky, de Joodse komiek die in 2019 president van Oekraïne werd en sinds 24 februari van dit jaar wereldroem vergaarde met zijn onverzettelijkheid..’