Boedapest, de grootste – ‘De Joodse horizon’ – reisverhaal

Een road trip met treinen. Rond Pesach bezocht reisjournalist Joost Brantjes drie Midden-Europese steden om meer te weten te komen over het Joodse verleden, maar ook om te zien wat er tegenwoordig nog van over is. En natuurlijk om te zien wat ze voor de Joodse reiziger te bieden hebben. Na Praag en Wenen reist hij verder langs de Donau naar zijn eindpunt, de Hongaarse hoofdstad Boedapest.

Péter Perkedi pikt me op van het Kelenföld station. De trein uit Wenen had iets meer dan twee uur nodig om via Györ Boedapest te bereiken. Met de Joodse advocaat ben ik sinds jaren bevriend en we vinden niets leuker dan eten en drinken in ouwerwetse Hongaarse restaurants, en kroegen. En zo belanden we in Borpatika. Het interieur stelt al niet teleur, want er zal weinig veranderd zijn sinds de communistische tijd. En als we in de daglichtloze kelder een groot bord heerlijke goulash-soep met een flinke lepel crème fraîche krijgen voorgezet, weten we na twee lepels dat we hier terug gaan komen.

Péter is een voorbeeld van een geassimileerde Jood. Zijn Oostenrijkse Jelinek-moeder en zijn Hongaarse, katholieke vader kozen voor een katholieke school in Oostenrijk, gewoon omdat die het beste onderwijs bood. “Het enige Joodse element was dat mijn moeder af en toe Joodse matzeballensoep kookte.”  

Een verklede kerk
Boedapest’s zevende district, Erzsébetváros, was sinds eind 1800 de Joodse wijk. In 150 jaar tijd groeide de gemeenschap uit tot 200.000 zielen in 1930. Hart en hoogtepunt van de wijk is de Grote Synagoge (Tabak Shul in het Jiddisch) uit 1859. “Om ons aan te passen is de eerste synagoge in Pest gebouwd als een kerk met twee torens die met talloze Moorse elementen verkleed is als moskee,” zegt de gids. Is de sjoel van buiten al zeer indrukwekkend – het is de grootste in Europa – eenmaal binnen valt je mond open. Verdeeld over drie verdiepingen kunnen 1492 mannen en 1472 vrouwen plaatsnemen onder een enorme kroonluchter. Er is veel donker hout gebruikt, de muren hebben warme okertinten en de verlichting versterkt sfeervol het interieur (tekst gaat verder onder de foto).

Eenmaal buiten valt in de souvenirwinkel van de synagoge een groen anorak op. Aan het bekende Nike-logo met een dunkende Michael Jordan zijn orthodoxe peies en een hoed toegevoegd en de slogan luidt nu ‘Just Jew it’. Ook de T-shirts met teksten over Joodse momala’s (“I don’t keep calm, I’m a Jewish mother”) verkopen goed.   

Minjan
In District VII ligt Maverick City Lodge, een hostel nieuwe stijl waarbij naast slaapzalen ook ruime privékamers worden aangeboden. Ideaal voor wie graag medereizigers ontmoet in de happening lobby maar liever niet zijn kamer deelt met vreemden.

Schuin tegenover het Maverick ligt de Kazinczy Street Synagoge, uit 1912. Als ik aarzelend voor de deur sta, geïntrigeerd door de orthodoxe mannen met grote bontmutsen die naar binnen gaan, word ik naar binnen gewenkt. Daar wordt al snel duidelijk waarom; er zijn nog geen tien mannen in de Art Nouveau sjoel en ik ben nodig. ’s Avonds ontmoet ik in Macesz Bistro mijn vriend Máté Halmos. Hij werkt als de academische coördinator van het Socrates Project voor de Central European University van de Joods Hongaars-Amerikaanse miljardair George Soros.

Deze universiteit is door premier Viktor Orbán met schaamteloze lastercampagnes zo tegengewerkt dat de CEU in 2019 besloot om de grootste deel van de universiteit naar Wenen te verhuizen. De Washington Post beschreef het destijds: ‘de CEU is het belangrijkste doelwit van Orbán’s campagne om Europa’s multiculturele, tolerante liberalisme te ontmantelen en om een cultuur te bouwen die onbeschaamd christelijk, conservatief en nationalistisch is’. Máté raadt me aan om de volgende dag naar het Monument voor de Slachtoffers van de Duitse Bezetting te gaan, om een goed idee te krijgen hoe Orbán de geschiedenis wil herschrijven.

Kitsche engel
Met goed gevoel voor kitsch is een beeld gemaakt van de aartsengel Gabriel, het symbool van Hongarije, die met gevaarlijke klauwen wordt aangevallen door een Duitse adelaar. De Joodse gemeenschap was woedend. De voorstelling dat Hongarije slachtoffer en niet moordenaar was en hier onvermeld blijft dat de Hongaren tijdens de Tweede Wereldoorlog actief hebben meegeholpen om 450.000 Joden te deporteren, wordt als uiterst beledigend ervaren.

Acurater is een ander monument uit 2005. Dichtbij Orbán’s aartsengel staan op de kade van de Donau zestig paar schoenen. Ze vormen het Schoenen op de Donau Oever Monument. In 1944 en 1945 werden 3.500 mensen, waarvan achthonderd Joden, door de antisemitische fascisten van de Pijlkruispartij op deze kade doodgeschoten. De lijken vielen voorover in de Donau en werden door het stromende water weggespoeld, ze hoefden niet eens meer begraven te worden.   

Als ik naar de schoenen kijk, op een zonnige woensdagmorgen, bedenk ik niet voor het eerst hoe teleurstellend het is dat de mensheid maar zo weinig leert van de geschiedenis. Mijn rondreis door Midden-Europa zit erop. Schrijvers Stefan Zweig en Joseph Roth hielpen me om meer te begrijpen van dit interessante deel van Europa en de mensen die ik ontmoette, oude en nieuwe vrienden: het waren de beste gidsen die ik me kon wensen. 

Lees ook:
Spoorzoeken in Wenen – ‘De Joodse horizon’ – reisverhaal
‘Het zijn net Amsterdammers, denk ik, als ik uitstap op de Schwedenplatz. Ook Weners hebben aan twee zonnestralen genoeg om de terrassen aan het Donaukanaal te doen vollopen. Vanaf de brug zie ik hoe op de kade aan lange picknicktafels wordt genoten van de zon. Aan de overkant ligt de Taborstrasse, de slagader van Joods Wenen…’

Hoop aan de Moldau – ‘De Joodse horizon’ – reisverhaal
‘Hoewel het nog geen negen uur ’s ochtends is, lopen de eerste groepen toeristen al over de kasseien van Praags Joodse wijk Josefov. In het Spaans, Frans of Duits vertellen de gidsen meer over het ontstaan van de wijk. Vanaf 1893 werd het getto gesaneerd. De straatjes en stegen moesten verdwijnen om plaats te maken voor boulevards naar Parijs’ voorbeeld en er kwamen appartementengebouwen in Art Nouveau-stijl…’