‘D66 moet zich aanpassen op Joodse dossiers’ – analyse

De grote winst van D66 bij de Tweede Kamerverkiezingen zet de partij in de kern van de macht. Het ziet er naar uit dat leider Rob Jetten straks de nieuwe premier van alle Nederlanders wordt, ook de Joodse. In de afgelopen jaren heeft zijn partij in de ogen van velen in Joods Nederland een weinig pro-Joodse houding laten zien, met name inzake Israël. Jetten zal zichzelf dus moeten bewijzen. Een kabinet over rechts is het meest gunstig voor de Joodse gemeenschap.

De feestvreugde was alom bij D66 in de Leidse club Nobel, op woensdagavond, de verkiezingsavond. De leden hadden winst verwacht, maar waren niet van de grote zege uitgegaan zoals die zich uiteindelijk aftekende. De Amerikaans ogende en voelende D66-campagne werd afgesloten met vlagvertoon – rood-wit-blauw en de EU-vlag – en Hollandse hoempapa-housemuziek.

‘Happy few’

Het ooit zo elitaire D66 lijkt na woensdag een ‘catch-all’-partij of ‘big tent party’ te zijn geworden, een club waarin alle lagen van de bevolking vertegenwoordigd zijn. Gezien de vele kiezers die naar de partij zijn gekomen, kun je dat zeggen, maar qua partijkader blijft het de ‘happy few’. De Hollandse vlaggen en het positieve nationalisme hoorde bij de campagnestrategie. Die was geslaagd. Nu het formeren en regeren nog.

Voortouw

Zo langzamerhand tekenen zich voor Rob Jetten twee mogelijke regeringscombinaties af: door het midden met het CDA, de VVD en het linkse GroenLinks-PvdA erbij; of over rechts met VVD, CDA en JA21, eventueel aangevuld met een kleine partij als BBB, de ChristenUnie of 50Plus. Geert Wilders en zijn PVV worden door teveel partijen uitgesloten, dus een combinatie met zijn partij zit er hoogstwaarschijnlijk niet in.

Geen steunpilaar

In beide mogelijke coalities moet D66-leider Jetten het voortouw nemen en uiteindelijk zal hij naast koning Willem-Alexander op de paleistrappen staan als de volgende premier. In die functie moet je ook verbinden. Dat is iets wat Jetten zegt te willen doen, maar in hoeverre geldt dit voor het aan zich binden van georganiseerd Joods Nederland? In de afgelopen twee jaar is er veel gebeurd en D66 werd daarin niet ervaren als steunpilaar.

Israël en Gaza

Inhoudelijk gezien ziet er spanning op de relatie tussen D66 en de Joodse gemeenschap. Het grootste euvel is het dossier Israël en Gaza. Net als andere progressieve partijen ging D66 mee in het idee dat Israël ‘genocide’ pleegt in de Gazastrook, iets wat door velen in Joods Nederland anders wordt gezien. Alleen al omdat de vermeende ‘genocide’ niet bewezen is. Ook is er geen plan om alle Palestijnen te vermoorden of verdrijven.

‘Genocide’

Toch waren het D66-leider Jetten en kopstukken als Jan Paternotte die de oorlog die Israël voert luidkeels ‘genocide’ noemden. Dit narratief leek sterker te worden gedurende de verkiezingscampagne, waarin de partij mikte op het binnenhalen van linkse kiezers. Voor hen scheen Gaza een belangrijk thema te zijn. De massaal bezochte Rode Lijn-demonstraties bevestigden en versterkten dat beeld.

Den Haag

Ook in het verkiezingsprogramma wond D66 er geen doekjes om: Israëlische leiders als premier Netanyahu en oud-defensieminister Gallant moeten naar Den Haag komen om te worden berecht. Ook wil de partij dat er meteen een onafhankelijke Palestijnse staat wordt erkend, dat er sancties komen tegen de regering-Netanyahu en dat het EU-associatieverdrag wordt gestopt. Dat laatste had te maken met de oorlog, die nu voorbij lijkt te zijn.

Sterke banden

Niettemin heeft D66 een harde houding aangenomen tegenover Israël. Dat is een houding die haaks staat op die van het overgrote deel van de Joodse gemeenschap. Ondanks dat Nederlandse Joden vaak geen Israëli’s zijn, hebben ze sterke banden met het land. Er woont vaak familie of het is een geliefd vakantieland, en de religieuze Joden zijn zich sterk bewust van de drieduizend jaar oude binding met Israël. Echter, velen stellen vast dat het land altijd anders wordt beoordeeld en dat er sprake is van selectieve verontwaardiging.

Universiteiten

Het tweede spanningsveld tussen D66 en Joods Nederland ligt op het gebied van antisemitisme, met name in het hoger onderwijs. Daar is de Jodenhaat schrikbarend toegenomen: anti-Israëlactivisten wordt op universiteiten vrijwel geen strobreed in de weg gelegd, ook als dat ten koste gaat van Israëlische of Joodse wetenschappers die worden gecancelled of tegengewerkt. Joodse studenten en medewerkers voelen zich tevens onveilig.

Kwestie Pettit

Het is ongelukkig te noemen dat D66-partijvoorzitter – mogelijk ministerkandidaat – Alexandra van Huffelen de voorzitter is van het College van Bestuur van de Radboud Universiteit in Nijmegen, waar het vaak uit de hand is gelopen. In de afgelopen weken was veel te doen om docent Harry Pettit, die oproept tot geweld en aan opruiing op sociale media doet. Van Huffelen wordt verweten niet in te grijpen en zich te passief op te stellen.

Bredenoord

Aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam staat ook een prominente D66’er en mogelijke kandidaat bewindspersoon aan het roer: oud-senator Annelien Bredenoord. Als rector magnificus wordt haar eveneens passiviteit verweten, in combinatie met een formalistische houding. Zo greep zij niet in tijdens de affaires rond de Joodse wetenschapper Elena Kantorowicz-Reznichenko en de Frans-Israëlische sociologe Eva Illouz.

Open staan

Hoewel beide universiteitshoofden D66 in Den Haag niet vertegenwoordigen, zorgt hun aanwezigheid en handelen er toch voor dat het beeld bij Joden wordt bevestigd dat D66 ‘geen vriend’ van hen is. Jetten zal dit beeld moeten bijstellen, maar ook moeten open staan voor de Joodse gemeenschap. Voor een goede dialoog zijn er aanknopingspunten.

Andere thema’s

In de kern kan D66 zich beroepen op het voornemen in het verkiezingsprogramma – waar ook Bredenoord zich mee bezig hield – om discriminatie tegen te gaan. Het bestrijden van antisemitisme hoort hier ook toe. Op andere dossiers, zoals het afschaffen van artikel 23 – vrijheid van onderwijs – en het aanpassen van de sjechieta – Joodse rituele slacht – zal de partij zich naar verwachting weinig roeren, onder meer vanwege het CDA; een partij waar je in de formatie niet omheen kunt.  

Middencoalitie

Dan de regeringscombinaties. Het ligt voor het progressieve D66 voor de hand om ‘door het midden’ te willen formeren met GroenLinks-PvdA, aangevuld met de VVD en het CDA. In zo’n combinatie worden de Joodse dossiers explosief, omdat de mening van vooral de VVD haaks staat op die van hun potentiële progressieve regeringspartners. Verder heeft GroenLinks-PvdA voor veel Joden in Nederland afgedaan.

Naar verwachting zal Jetten in de eerste formatieronde voor de midden-optie willen gaan. In dat geval komt hij de VVD tegen op de Joodse dossiers, inclusief Israël. Niet voor niets viel de demissionaire kabinet-Schoof in augustus voor ‘een tweede keer’ over Israël, omdat NSC en de VVD er op dat gebied niet uit kwamen. De Joodse dossiers zouden ook dit keer voor de rechts-liberalen een breekpunt kunnen zijn, maar dan in de formatie.

Over rechts

In die zin ligt een coalitie ‘over rechts’ meer voor de hand, zeker voor de belangen van georganiseerd Joods Nederland. Mogelijk komt die optie pas in beeld als de eerste formatieronde – ‘door het midden’ – is mislukt. Zo’n formule bestaat uit D66, VVD, CDA en JA21, de rechts-nationalistische partij die zich bij de verkiezingen verveelvoudigde en op negen Kamerzetels uitkwam.

Bij schrijven van dit artikel komt een rechtse coalitie op 75 zetels uit. Om tot een meerderheid te komen is er dus een extra zetel nodig. Die kan voortkomen uit een restzetel voor een van de vier bovengenoemde partijen, want nog niet alle stemmen zijn geteld. Een andere scenario is de mogelijkheid om een vijfde partij aan te laten schuiven. Te denken valt aan BBB (vier tot drie zetels) of de ChristenUnie (drie tot twee zetels).

Dwingen

De pro-Joodse partijen VVD en JA21, mogelijk aangevuld met BBB of de ChristenUnie, zouden D66 kunnen dwingen om op de Joodse dossiers consessies te doen. ‘Anders geen regering’. De vraag is wel hoe hoog de partijen dit willen opspelen als het erop aankomt, de democraten incluis. Kortom: zullen de formerende partijen het erop aan laten komen dat hun formatiepoging klapt op Joodse dossiers?

Realiteit

De politieke splijtzwam die Israël heet, is voorlopig ‘minder sterk’ vanwege de – broze – vrede die tussen Israël en Hamas heerst. Maar de toekomst is onzeker. De strijd kan zo weer oplaaien en in dat geval lijken het vredesproces en de wederopbouw van Gaza verder weg dan ooit. Tegelijkertijd blijkt uit onderzoeken dat Gaza voor het Nederlandse publiek geen belangrijk thema is. Wie weet kan deze realiteit Jetten een handje helpen tijdens de formatie.