De koloniale wortels van het antisemitisme in Indonesië
Hoewel er slechts een handjevol Joden in Indonesië woont, is het land een broedplaats van antisemitisme. Ook alles wat met nazisme te maken heeft, kan zich hier in een grote populariteit verheugen. Er ontstond internationale verontwaardiging toen er een restaurant werd geopend met het Derde Rijk als thema; ook is er een museum waar men selfies kan maken met Hitler. In 2016 werd een Indonesische tekenaar die voor het beroemde Marvel Comics werkte, ontslagen nadat bleek dat zijn tekeningen verborgen antisemitische verwijzingen bevatten. Tablet Magazine publiceerde een opmerkelijk artikel over de koloniale achtergrond van het antisemitisme in Indonesië. Jonet maakte een verkorte versie.
Dit zijn de meest recente uitingen in een lange geschiedenis van vooroordelen en geweld in Zuidoost Azië, waar een verband wordt gelegd tussen Joden en de plaatselijke Chinese gemeenschappen die beide worden beschouwd als gevaarlijke minderheden. Dit tragische gemeenschappelijke lot is een erfenis van de koloniale overheersing: antisemitische kolonialen vergeleken de Chinezen in Zuidoost Azië met de Joden in Europa.
Het leven is onzeker voor de kleine Joodse gemeenschap in Indonesië. Tot 2013 waren er twee synagogen in het land, een in een relatief afgezonderd deel van het eiland Sulawesi, de andere in Surabaya op het eiland Java, het hart van het economische en politieke leven van Indonesië. Bedreigingen en aanvallen door radicale islamisten dwongen de laatste om zijn deuren te sluiten. Zoals vaker het geval is, worden Joden gezien als agenten of vertegenwoordigers van de staat Israël, die zeer impopulair is in Indonesië. Ondanks herhaaldelijke diplomatieke pogingen van Israël hebben de twee landen geen officiële diplomatieke betrekkingen.
Antisemitisme is een onderdeel van de politiek en cultuur in de islamitische landen in Zuidoost Azië, met name in Maleisië en Indonesië. Zo verbood de Maleisische regering de vertoning van de film Schindler’s List in 1994 en de bekende vervalsing ‘De protocollen van de wijzen van Zion’ circuleert op grote schaal. Volgens Muhamad Ali, historicus en deskundige op het gebied van de Indonesische islam, bieden de schoolboeken die in godsdienstlessen worden gebruikt vijandige en eenzijdige beelden van het Jodendom.
Toch kan dit alles slechts deels worden verklaard uit de toename van de radicale islamistische bewegingen in die landen. Het virulente antisemitisme in Indonesië is gekoppeld aan de haat tegen de Chinese minderheid in het land, die vaak wordt vergeleken met Joden. Onderzoek laat zien dat Chinese gemeenschappen in Indonesië, net als de Joden in Europa in de twintigste eeuw, als zondebok dienen voor vrijwel alles van communisme tot kapitalisme; ook zijn zij regelmatig slachtoffer geweest van uitbarstingen van geweld. Gedwongen assimilatie, van het verbieden van Chinese namen tot een verbod op openbare viering van Chinese culturele evenementen, heeft alleen maar geleid tot beschuldigingen dat de Chinese minderheid in het geheim nog steeds verbonden zijn met hun etnische wortels en niet ‘echt’ tot de Indonesische gemeenschap behoren – een echo van het lot dat Joden zo vaak heeft getroffen in de Europese geschiedenis.
Indonesische leiders hebben vaak gebruik gemaakt van vergelijkingen tussen Chinezen en Joden, met het doel beide groepen aan te vallen als hebzuchtige, egoïstische minderheden die erop uit zijn de wereld te overheersen. Zo verkondigde President Suharto, die van 1967 tot 1998 over het land heerste, tegen het einde van zijn heerschappij samenzweringstheorieën waarin de Chinese minderheid en het ‘internationale zionisme’ gezamenlijk complotten smeedden. Dit leidde tot pogroms tegen Chinezen na de val van Suharto in 1998. Ook het begin van de dictatuur van Suharto werd gekenmerkt door grootschalige moordpartijen op communisten en hun veronderstelde sympathisanten die vooral gezocht werden onder de Chinese minderheid.
Maar het anti-Chinese geweld begon al veel eerder, in de achttiende eeuw, toen Indonesië een kolonie van Nederland was. De eerste pogrom tegen de Chinese gemeenschap werd georganiseerd door de Nederlanders in 1740, waarbij tienduizend mensen werden vermoord. Het Nederlandse geweld tegen de Chinezen was geworteld in de overtuiging dat de Chinezen in Indonesië ‘net als de Joden’ waren. Europese reizigers en kolonialen pasten antisemitische stereotypen toe op de Chinezen. Zo werden de Chinezen beschreven als ‘oplichters’ die ‘net als Joden’ waren. Deze strategische vermenging van antisemitisme en anti-Chinese vooroordelen kwam de Nederlanders goed uit bij het versterken van hun greep op de archipel. Terwijl de macht van lokale heersers en traditionele elites werd gebroken, beweerden de Nederlandse kolonialen dat niet zij, maar de Chinezen de echte buitenlandse onderdrukkers waren, en deden zich voor als beschermers van de ‘echte’ Indonesiërs.
De Nederlandse koloniale ambtenaar Dirk van Hogendorp noemde in de vroege negentiende eeuw de Chinezen ‘bloedzuigers’ en ‘parasieten’ die hij vergeleek met ‘de Joden hier in Europa’. Tegen het begin van de twintigste eeuw had de vermenging van anti-Chinese haat en antisemitisme zich door heel Zuidoost Azië verspreid. In de jaren dertig van de vorige eeuw, toen de opkomst van anti-koloniale bewegingen samenviel met uitbarstingen van virulent antisemitisme in Europa, stelden Indonesische nationalisten Chinese kooplieden gelijk aan Joden en spraken over gewelddadige eliminatie van het ‘Chinese probleem’.
Na twee decennia van relatieve rust is het anti-Chinese ressentiment weer terug, samen met het antisemitisme. Vorig jaar werd een gouverneur van Chinese afkomst na opruiing door islamisten gearresteerd en veroordeeld tot twee jaar gevangenisstraf wegens een vage blasfemie-aanklacht.
Er heerst angst dat de geschiedenis zich binnenkort zal herhalen; de vermenging van anti-Joodse en anti-Chinese haat in de Indonesische geschiedenis is een teken van de lange arm van de koloniale geschiedenis en de verontrustende macht van antisemitisme, ook als het gaat om het opstoken van andere vormen van haat.
