Det Jødiske Samfund – serie Joods Denemarken (1)

Op een koude, bewolkte novembermorgen ontdekken tuinmannen van de Østre Kirkegaard in de Deense stad Randers dat vandalen hebben toegeslagen op de Joodse begraafplaats. Vierentachtig grafstenen zijn beschadigd: besmeurd met groene verf of omgegooid. Precieze datum: 9 november 2019, 81 jaar na Kristalnacht. Toeval?

In loop van de dag blijkt dat niet alleen Randers is getroffen. Op verschillende andere plaatsen in Denemarken zijn huizen en auto’s beklad of beplakt met Jodenster-stickers. Soortgelijke vernielingen zijn ook aangericht in Zweden, Noorwegen en Finland. Achter de aanvallen staat de Nordisk Modstandsbevægelse [De Noordelijke Verzetsbeweging, IS], een nationaal-socialistische club die heel Scandinavië bestrijkt. De beweging is in 1997 begonnen in Zweden, en hun website Nordfront.dk onthult een klassiek nationaal-socialistisch program: volksvreemde elementen verwijderen, het globale zionisme bestrijden, het leger versterken, weg met homo’s. De Deense politie arresteert twee mannen en stelt hen in staat van beschuldiging.

“Ik had nooit gedacht dat zoiets in Denemarken zou gebeuren,” zegt bewoner Henrik Chievitz uit Silkeborg. In het bewuste weekend van de Kristallnacht-aanvallen werden hij en zijn vrouw Ella ook zelf doelwit van de antisemitische acties. Op hun postbus werden anti-Joodse stickers geplakt. De schrik zat er goed in. Antisemitische opmerkingen hoorde Chievitz wel af en toe, maar dit?  “Dat iemand de moeite heeft genomen om op te zoeken waar je woont, de moeite heeft genomen om stickers te maken met een Jodenster, daarmee is een grens overschreden” – later meer over dit echtpaar op Jonet.nl.

Deense Joden
Hoeveel Joden er in Denemarken wonen, is niet duidelijk omdat de overheid niet bijhoudt welk geloof mensen aanhangen. Volgens een schatting van Det Jødiske Samfund, die de Joodse gemeenschap in Denemarken vertegenwoordigt, zijn er anno 2020 tussen de vijf-en achtduizend Deense Joden. Ongeveer tweeduizend daarvan zijn actief lid van een van de drie Joodse gemeenten, die alle drie zijn gevestigd in Kopenhagen.

Henri Goldstein is voorzitter van Det Jødiske Samfund: “We waren wel verrast van de aanvallen, maar niet geschokt. We hebben meegemaakt dat in de jaren zeventig, tachtig en negentig antisemitische geluiden uit extreem-links hoek kwamen. Anti-zionisme ging toen vaak over in antisemitisme. Geweld uit de moslimhoek kwam iets later opzetten. In 1985 ontploften bommen bij de synagoge op de Krystalgade in Kopenhagen en bij een Joods reisbureau. Vanaf die tijd kregen de sjoel en de Joodse basisschool, Carolineskolen, permanent politiebewaking. Maar dat het geweld nu uit rechts-extremistische hoek komt, dat is wel nieuw.”

Jødefejde
Ook opperrabbijn Jair Melchior uit Kopenhagen, tevens rabbijn van de grootste Joodse gemeente, die van de synagoge aan de Krystalgade, was verrast. “Maar het was geen schok. Antisemitisme is ook Denemarken niet vreemd. Maar dat het geweld uit extreem-rechtse hoek kwam, was relatief nieuw. En dat Joden persoonlijk werden aangevallen is al niet meer gebeurd sinds 1819, toen de Jødefejde uitbarstte.” De Jødefejde, het Jodenconflict, vond plaats tussen 1813 en 1819. Het was een serie antisemitische aanvallen, eerst in de pers maar later uitmondend in vernielingen en afranselingen van Joden zelf.

Rabbijn Yitzchok Loewenthal is rabbijn van de kleine ultra-orthodoxe gemeente Machsike Hadas – opgericht in 1910 door de uit Nederland afkomstig rabbijn Tobias Lewenstein, die zich na een conflict van de Deens-Joodse gemeente afscheidde. Hij was eveneens niet verbaasd over het gebeuren. ”De manier waarop, en door wie, extreem-rechts dus, dat wel. Maar geweld tegen Joden is iets wat in bijna alle andere Europese steden en landen voorkomt. Dan is Kopenhagen, eigenlijk heel Denemarken, best een prima land om Jood in te zijn.”

Rabbijn Sandra Kviat van de liberale Joodse gemeente Shir Hatzafon kon het eerst niet geloven: “In Denemarken nota bene! Maar je ziet inderdaad in de hele wereld een draai naar rechts, en het meest beangstigende vond ik hoe gecoördineerd die aanvallen waren.”

Reacties uit de samenleving
Meteen na de vernielingen stelden de Denen zich als één man op achter de Deense Joden. Udansk, on-Deens, zo luidde hun oordeel. Maar ook premier Mette Frederiksen en koningin Margrethe II van Denemarken aarzelden niet om het vandalisme, de timing (de herdenking van Kristallnacht) en het persoonlijk bedreigende ervan te veroordelen.

Het was overigens niet de eerste keer dat sociaaldemocrate Frederiksen uit hoofde van haar politieke functie maatregelen nam om Joden te beschermen tegen haatacties en terreur. Zij was minister van Justitie toen op 14 februari 2015 Omar Al-Hussein een terreuraanslag uitvoerde in Kopenhagen. Hij beschoot een gemeenschapshuis dat een bijeenkomst over cartoons had georganiseerd, en hij beschoot de synagoge van de Joodse gemeente, waar die avond een bar mitswa werd gevierd. De terrorist doodde twee mensen, waaronder een vrijwilliger van de ordedienst van de synagoge, Dan Uzan. Vier politieagenten raakten gewond.

Beveiliging en kosten
Iedereen die ik hierover spreek, laat zich lovend uit over de steun van de Deense overheid. “Ze steunen ons honderd procent,” zegt de een. ”Ze nemen ons serieus,” zegt een ander. En: “Als ik ergens ben voor een voordracht, is er altijd politie.” Henrik en Ella Chievitz vertellen dat de politie hen, vooral in de tijd direct na de bekladding, een veilig gevoel gaf door extra te patrouilleren.

De politie zelf wil uit veiligheidsoverwegingen geen mededelingen doen over welke gebouwen en mensen worden bewaakt (en hoe), maar overal waar ik Joodse gebouwen bezoek, is bewaking van politieagenten of militairen. Vriendelijk, niet bedreigend, maar altijd alert. De Joodse gemeente van de synagoge aan de Krystalgade in Kopenhagen betaalt overigens zelf voor beveiliging op eigen terrein, met onder andere bewakers die bezoekers checken. De kosten daarvoor bedroegen in 2019 ongeveer 667.000 euro. Een ander deel wordt door de overheid betaald. Dat gaat om een groot bedrag, maar de Deense staat wil niet aan Jonet.nl vertellen hoe hoog het is.

‘Onzichtbare’ verf
Het is een mooie zomerdag en de Joodse begraafplaats van Randers ligt er vredig bij: tegen een heuvel aangevlijd, in de zon, en koel windje dat door de bomen en struiken ruist. Alleen het drukke verkeer op de Østervangsvej verstoort de serene sfeer. De omgevallen stenen staan weer overeind, de stenen van graniet, marmer en zandsteen zijn goed leesbaar. Hans Brodersen, beheerder van de begraafplaats, leidt me rond.

“De Joodse begraafplaats ligt wat achteraf en was dicht begroeid. Daarom konden de vandalen ongestoord hun gang gaan. Nu hebben we wat bomen en struiken weggehaald,” vertelt Brodersen. “Heel veel bezoekers komen hier niet meer. De laatste begrafenis was in 1984. Maar sommigen vragen ons de weg ernaartoe. En we zien geregeld nieuwe steentjes op de zerken.”

Tuinman Mogens Friis heeft nog steeds geen goed woord over voor de vernielingen, en hij heeft ook een lage dunk van de daders. “Als ze slimmer waren geweest, hadden ze geen groene verf gebruikt, die was zo goed als onzichtbaar op de bemoste stenen,” zegt hij. In het najaar begint naar verwachting het proces tegen de twee daders van Nordisk Modstandsbevægelse.

In het tweede deel van dit vierluik over Joods Denemarken meer over de geschiedenis van de Joden in het Scandinavische land. Hoe kwamen ze daar? Waarom is er zo’n hechte band tussen het Deense koningshuis en de Deens-Joodse gemeenschap? En waarom overleefde 94 procent van de Deense Joden de Tweede Wereldoorlog?

Lees ook:
Minister-president Denemarken: ‘Joodse besnijdenis blijft een recht, verbod moet er niet komen’
De Deense premier Mette Frederiksen heeft in een brief aan haar achterban gezegd dat de Joodse besnijdenis, briet mila, zonder meer moet blijven bestaan in Denemarken. Vorige week was daar een debat over ontstaan nadat in een speciale werkgroep over religieus besnijden onenigheid was ontstaan.