‘Een kwestie van uitvoering’ – boekrecensie

Het idee dat ambtenaren in de Tweede Wereldoorlog onder een foute burgemeester sneller tot verzet bereid waren dan onder een goede burgemeester, kan de prullenmand in. Dat komt door het boek Een kwestie van uitvoering. De gemeente Amsterdam onder Duitse bezetting van onderzoeker Jeroen Kemperman. Opmerkelijk is de houding die burgemeester Femke Halsema aannam in aanloop naar publicatie van het boek.

Lange tijd werd de Duitse greep op het gemeentebeleid gekarakteriseerd met het begrip ‘burgemeester in oorlogstijd’. Er waren ‘foute’ burgemeesters die door de Duitsers waren aangesteld en de rest zou dus wel ‘goed’ zijn geweest. De ambtenaren, behalve de politieagenten, werden meestal als willoze werktuigen beschouwd.

Te weinig werd ingezien dat de bezetting niet één vaste constante was, maar onderhevig aan tal van factoren, niet in het minst de uitkomst van de militaire strijd die voornamelijk buiten Nederland plaatsvond. Maar ook een gebeurtenis als de Februaristaking van 1941 zorgde voor ingrijpende veranderingen. Bovendien werd een gemeente nooit door één persoon, de burgemeester, bestuurd, want zelfs onder het adagium van het zogenaamde ‘leiderschapsbeginsel’ is er altijd overleg. Dat gebeurt met wethouders en hoge ambtenaren en dat was in de oorlog niet anders.

Van boven

Het woord uitvoering in de titel zegt veel, zo niet alles. In gewone omstandigheden voeren ambtenaren het beleid uit dat door het college van burgemeester en wethouders is vastgesteld, maar in dit geval legden de Duitsers het beleid gewoon van boven op. ‘De vele strekkende meters aan documenten in de Nederlandse officiële documenten uit de bezettingstijd bieden doorgaans een beeld van stipte opvolging van de Duitse opdrachten.’ (p. 415). Tijdens de naoorlogse straf- en zuiveringszaken beweerden de aangeklaagde ambtenaren dat ze wel degelijk verzet hadden gepleegd, zonder dat ze dat konden bewijzen.

Collaboratie

De zwaarste consequentie van de ambtelijke collaboratie is de Jodenvervolging, waarvan natuurlijk al heel veel bekend is, ook op gemeentelijk vlak, en waar het grootste deel van dit boek aan is gewijd. Maar juist alle details maken dit boek zo waardevol: over het Bevolkingsregister, het Bureau Sociale Zaken en de Joodse werkkampen, de politie en het trambedrijf. Zo bleek bijvoorbeeld bij de aanmeldingsplicht van Joden het batig saldo voor de gemeente bijna 30.000 gulden, zeg maar gewoon winst. Van de ‘stippenkaart’, hét symbool van ambtelijke betrokkenheid bij de Jodenvervolging, blijken verschillende versies te bestaan én het blijft ook de vraag wat het doel van die kaart eigenlijk was.

Waarom waren de ambtenaren de Duitsers behulpzaam tijdens de Jodenvervolging? Het eerste was natuurlijk dat bijna alle ambtenaren overal op hun post bleven, ‘want de oorlog zou niet meer zo lang duren’. Maar het werd ook snel duidelijk dat in voorkomende gevallen de Duitsers meedogenloos optraden tegenover Joden die niet snel genoeg meewerkten.

Overleven

‘Het overheersende doel (van de ambtenaren) was om Duits geweld te voorkomen. Gehoorzaamheid op korte termijn vergrootte in die visie de kans op overleven op lange termijn.’ (p. 415). Dat is een merkwaardige uitspraak van de auteur, want wat wisten zij van ‘de lange termijn’? Nee, het doel van de ambtenaren was met name om niet in de problemen te komen, want dan zou ontslag dreigen met baanverlies en vervolgens verplichte arbeid in Duitsland.

Bij de naoorlogse zuivering waren de hogere ambtenaren ernstig gegriefd dat in die zuiveringscommissies ook lagere ambtenaren zaten en zij vroegen aan het kabinet in Den Haag of zij niet door gelijkgestelden beoordeeld mochten worden. Het kabinet hield gelukkig zijn rug recht.

Opmerkelijk

Dit mooie boek van Kemperman, werkzaam bij het NIOD, is geschreven in opdracht van de Gemeente Amsterdam, die het boek ook financierde. Vanzelfsprekend heeft de opdrachtgever geen invloed op het boek gehad, dat trouwens als proefschrift bij de UvA verscheen. Het is wel  merkwaardig dat burgemeester Femke Halsema een paar weken vóór de promotie naar de uitkomst van het onderzoek verwees. En dat is uiterst ongebruikelijk bij een proefschrift.

Lang geleden heb ik een theorie bedacht, die erop neerkwam dat ambtenaren onder een foute burgemeester sneller tot verzet bereid waren dan onder een goede burgemeester. Tegenover de eerste hoefde je namelijk niet loyaal te zijn, maar tegenover de tweede wel. Na lezing van Een kwestie van uitvoering kan die theorie naar de prullenbak, want de werkelijkheid is veel ingewikkelder.

Titel: Een kwestie van uitvoering. De gemeente Amsterdam onder Duitse bezetting
Auteur: Jeroen Kemperman
Uitgeverij: Querido
ISBN: 978 90 253 1859 8
Prijs: 34,99 euro