Erfgenamen, weten waar je vandaan komt – recensie

Het boek ‘Erfgenamen’ van journalist Olof van Joolen en oud-journalist Ilan Sluis maakt indruk, is vlot geschreven en geeft verdieping in verborgen oorlogsverledens. De twee auteurs gingen op ontdekking uit en kwamen achter zaken die ze zelf niet voor mogelijk hadden gehouden. Het verhaal geeft inzicht in hoe de Tweede Wereldoorlog na meer dan tachtig jaar nog steeds familiepatronen beïnvloedt.

Ook na meerdere generaties werkt de Sjoa nog door, aan de slachtofferkant, maar ook bij nazaten van de daders. De meeste nazaten van de Holocaust zullen dat voluit beamen, net als bijvoorbeeld de nazaten van honderden jaren kolonialisme en slavernij. De meerwaarde van Erfgenamen, het boek van auteurs Ilan Sluis en Olof van Joolen, onlangs verschenen bij Uitgeverij Volt, is dat ze nauwkeurig beschrijven hoe oorlogservaringen bijna een eeuw later nog doorwerken in de basisinstellingen en interactiepatronen in families.

Het is een vlot geschreven boek in een journalistiek-verhalende pakkende stijl. Dat is niet zo gek want de auteurs, Van Joolen (De Telegraaf) en Sluis (nu communicatieadviseur en woordvoerder, maar gewezen collega van Olof bij het Haarlems Dagblad, de NOS en De Telegraaf) hebben een journalistieke achtergrond.

Nazi-kampen

Auteur Sluis, vertelt over zijn Joodse voorouders die zijn gedeporteerd naar de nazi-vernietigingskampen, en zijn oma Lien die later trouwde met Kees Sluis, een lid van haar voormalige onderduikfamilie. En die op 16 oktober 1946 vader Barend van Ilan baarde. Van Joolen, kleinkind van Co van Joolen – lid van de Waffen SS die vocht aan het Oostfront en medewerker was bij de gevreesde Utrechtse Sicherheitsdienst – duikt in díe historie waarbij hij zijn opa niet spaart en duidelijk uitlegt hoe en waar hij zijn misdaden pleegde.

Maar ook meldt hij de lieve tekeningen af die zijn opa maakte van spelende kinderen. Die eigenlijk zelf naderhand niet kon geloven aan welke volkerenmoordmachine hij meewerkte, zo gaf hij aan bij zijn verhoren. Van Joolen is ter dood veroordeeld, zijn straf werd later omgezet in levenslang. Hij stierf een jaar na die omzetting in1953 in Kamp Vught, dat toen fungeerde als sanatorium voor veroordeelde oorlogsmisdadigers aan de gevolgen van pleuritis.

‘Iedereen wilde weten en vergeten‘

De zoektocht naar het verhaal begint met het statement dat hun ouders liever niet over de oorlog praatten en dat maakt het al actueel, want erg veel familiegeschiedenissen zijn nog steeds niet besproken, stellen zij vast. ´Iedereen wilde vergeten en verder´, schrijven de auteurs. Dat betekent ook volgens hen, dat veel zaken niet besproken zijn, net als in veel andere families.

Zo ontdekt Sluis dat zijn vader, Barend, is vernoemd naar de verzetsstrijder Barend Busnac, die op 22-jarige leeftijd in de Drunense Duinen werd gefusilleerd, na een aanslag op een politieman. Barend verzorgde het onderduikadres voor Ilans´ oma Lien die de oorlog overleefde. De vader van Van Joolen is als baby officieel Arisch verklaard, vertelde vader Ab wrang aan de auteurs.

Gedegen onderzoek

Sluis en Van Joolen wisselen in hun goed gedocumenteerde boek hun verhalen met elkaar af, ze praten met hun eigen vaders en met elkaars vader. Ze leggen bloot hoe mechanismen van een schok op macroniveau sociale patronen op microniveau in families vormen, die generaties doorwerken, of je nu van een slachtoffer afstamt, of van een dader: ze brengen eenzelfde soort verwarring, maar wat is nu nature en wat is nu nurture, vragen de auteurs zich herhaaldelijk af, als het bijvoorbeeld gaat om openheid of vertrouwen in de medemens, in hoeverre verklaart de oorlog hoe mensen en hun nazaten zijn en in hoeverre is het de aard van de mens?

‘40-’45 koppelen

Tegelijk koppelen ze de wetenschap over toen aan de realiteit van nu, bijvoorbeeld door te benadrukken dat journalist Wierd Duk op X ten onrechte werd gekoppeld aan een familielid met een fout verleden, terwijl zijn opa juist verzetskranten rondbracht. Of het Nationaal Archief dat begin 2025 de lijst met collaboratieverdachten openbaar maakte. Sluis ging er met zijn vader heen die eerder nooit over de oorlog wilde praten.

Polarisatie

De vraag die bij mij opkwam tijdens het lezen, in onze huidige tijd van polarisering is, hoever polarisatie eigenlijk door kan gaan als het met de paplepel wordt ingegoten via families. Want Co van Joolen was deel van een familie waarin nationaalsocialistische denkbeelden al voor de oorlog gemeengoed waren, vooral bij de moeder.

Vanuit zo’n nest kwam Co van Joolen terecht bij de Waffen SS, was lid van de gevreesde Utrechtse Sicherheitsdienst en speelde hij een rol bij zeker 23 executies; meermaals als deel van het vuurpeloton, terwijl hij soms ook bekenden juist uit het gevang probeerde te houden. Hij toonde zich bij zijn verhoren min of meer onwetend van de moordmachine die de nazi´s hadden opgebouwd. Die koppeling aan de huidige tijd van polarisering maakt het boek relevant voor nu.

Onvertelde verhalen

Er is nauwkeurig onderzoek gedaan, of het nu de dozen van hun vaders op zolder zijn die er al decennia stonden, het nationaal archief, het archief van Westerbork, of deskundigen zijn, zoals historicus en genocide expert Evertjan van Roekel, traumadeskundige Patricia Dashorst van ARQ Centrum ´45 in Oegstgeest die diverse patronen bevestigt. Zoals dat kinderen aan de slachtofferkant zichzelf liever wegcijferen omdat hun ouders het moeilijk hadden in de tweede wereldoorlog. Maar ook dat kinderen van daders ook moeite hebben anderen te vertrouwen.

Het boek, is een meerwaarde in de lijn van de Eeuw van Mijn Vader van Geert Mak. Het zoomt in op de vreselijke oorlog en hoe die oorlog inmiddels na bijna een eeuw nog steeds interactiepatronen van families beïnvloedt. Zo werpt het licht op de remedie: zoek de historie uit en praat er over. Want je begrijpt ook meer van jezelf als je weet waar je vandaan komt.

Titel: Erfgenamen, opgroeien in de schaduw van de oorlog
Auteur: Olof van Joolen, Ilan Sluis
Uitgeverij: Volt
ISBN: 9789062225439
Prijs: 22,99 euro