Jan Zwartendijk redde ruim tweeduizend Joden

visum uitgegeven door Jan Zwartendijk
wiki

Het heldenverhaal van Oskar Schindler is dankzij Steven Spielbergs Schindler’s List alom bekend. Wat onbekender, maar minstens zo indrukwekkend is het verhaal van Jan Zwartendijk (1896-1976). De geboren Rotterdammer wordt vandaag opnieuw geëerd voor zijn daden. Dit meldt het AD.

Jan Zwartendijk hielp in 1940 in Litouwen duizenden Joden aan een zekere dood te ontsnappen. Een geheim dat hij eenmaal terug in Nederland een leven lang bij zich droeg, altijd met de vraag hoeveel van hen het daadwerkelijk overleefd hadden. Vandaag wordt er voor Zwartendijk in Kaunas een monument onthuld. In het bijzijn van koning Willem-Alexander en Dalia Grybauskaitė, de president van Litouwen.

Een openbaar eerbetoon waar hun vader van zou gruwelen, denken zoon Rob (79) en dochter Edith (91) Zwartendijk. Toch zijn de twee erbij in Litouwen. Rob: “Het monument is voor ons een bewijs van dat je altijd de keuze hebt om het goede te doen. Ook als de protocollen iets anders voorschrijven. Onze vader was bescheiden, maar wat hij gedaan heeft is zeker niet vanzelfsprekend.”

Het verhaal van Zwartendijk begint in 1938 in Kaunas. De hoofdstad van het dan nog onafhankelijke Litouwen. Zwartendijk is er directeur van het Philips-verkoopkantoor. In Europa hangt de dreiging van een Duitse inval in de lucht en tienduizenden Joden vluchten van Polen naar Litouwen.

Maar ook in Litouwen is hun lot onzeker, want het land staat op het punt geannexeerd te worden door de Sovjet-Unie, iets dat in juni van 1940 ook daadwerkelijk gebeurt. Zwartendijk is dan net een maand eerder door de Nederlandse ambassadeur De Decker in Riga gevraagd om honorair consul van Litouwen te worden. Zijn voorganger is vanwege sympathie voor de nazi’s afgezet en Zwartendijk is eigenlijk de enige Nederlander in Litouwen met status. Een baantje van niks, zo wordt hem gezegd.

Door de inval van de Sovjet-Unie voelen veel Joden in Litouwen zich niet langer veilig, maar ze zitten als ratten in de val. Een uitweg is er niet, totdat ambassadeur De Decker een konijn uit de hoge hoed tovert. Hij wijst Zwartendijk op het gegeven dat er voor de Nederlandse Antillen geen visum nodig is. Dat de gouverneur van Willemstad wel toestemming moet geven, laat hij gemakshalve maar weg.

Curaçao was geen einddoel, maar wel een mogelijkheid voor de Joden om Litouwen te ontvluchten. Daarbij was hulp nodig van de Japanse consul Chiune Sugihara in Kaunas. Als ook die een doorreisvisum voor Japan zou verstrekken, zouden Joden tijdens hun reis daar naar toe door de Sovjet-Unie mogen reizen.

“Heel bijzonder,” vertelt Rob Zwartendijk (79), de enige nog levende zoon van Jan Zwartendijk. “Want eigenlijk was Japan ook de vijand. Net als onze vader besloot Sugihara echter te helpen. Samen zijn ze verantwoordelijk voor al die mensenlevens die gespaard zijn.”

Het nieuws dat er bij de Nederlandse consul papieren voor een vlucht uit Litouwen te krijgen zijn, verspreidt zich als een lopend vuurtje door het land. Vrijwel direct ontstaan er lange rijen voor het Philips-kantoor van Zwartendijk. Dochter Edith (91), destijds twaalf jaar, kan het zich nog herinneren.”,Ze moesten mensen tegenhouden bij de trap. Uit angst dat deze het onder druk van de massa mensen zou begeven.”

Binnen schrijft Zwartendijk in het Frans in de paspoorten dat de houders een vrije doortocht naar de Antillen mochten maken. “Hij zette er zijn handtekening en een grote stempel bij, zodat het er allemaal officieel uitzag,” vertelt zoon Rob. ,,Met de goedkeuring van mijn vader konden de Joden vervolgens naar het kantoor van Sugihara driehonderd meter verderop.”

Op 2 augustus 1940 worden alle ambassades in het geannexeerde Litouwen gesloten. Zwartendijk en Sugihara hebben dan in tien dagen ongeveer 2.200 mensen geholpen. Zwartendijk vertelt alleen zijn vrouw over zijn hulp aan de Joden. De kinderen wisten van niets; hoe minder mensen het wisten, hoe beter. Zwartendijk had er destijds weinig vertrouwen in dat het de Joden zou lukken om te ontsnappen. Ook de Russen moesten toestemming geven om met de Trans-Siberië Expres door het land te reizen en waarom zouden ze meewerken? Om onduidelijke redenen stemmen de Russen toe, maar dat nieuws zal Zwartendijk nooit bereiken.

Na het sluiten van de ambassade heeft het gezin Zwartendijk geen reden meer om in Litouwen te blijven. Ook het werk in het Philips-verkoopkantoor ligt stil. Toch duurt het nog tot oktober voordat het gezin de benodigde papieren heeft om het land te verlaten. Ze strijken neer in de Eindhovense Goorstraat. Uitgerekend naast een huis vol Duitsers.

Na de oorlog krijgt Zwartendijk een functie in Griekenland. Alleen zijn vrouw en jongste zoon Rob verhuizen mee. De dreiging van de Duitsers is weg, maar over zijn daden in Litouwen blijft Zwartendijk zwijgen. Ook als een Amerikaanse krant er in de jaren zestig over schrijft en de Leeuwarder Courant dit overneemt.

In Israël wordt onderzoek gedaan naar het reddingswerk van Zwartendijk, maar deze overlijdt voor dit is afgerond, op 14 september 1976. De dag daarop is er bij de post een lijst met 2.132 namen van mensen die in 1941 gevlucht zijn. Het totale aantal Joden dat op deze wijze ontsnapte, ligt waarschijnlijk hoger, want op één visum kon een heel gezin reizen.

De erkenning voor Zwartendijks moed blijft vreemd genoeg nog jaren uit. Pas in 1997 krijgt hij postuum de Israëlische Yad Vashem-onderscheiding. In zijn geboortestad Rotterdam krijgt hij dat jaar ook een monument en vandaag dus ook een in Kaunas. Tegenover zijn oude kantoor waar tegenwoordig een boekwinkel zit.

In het Philips Museum in Eindhoven is vanaf 18 september een tentoonstelling rond Jan Zwartendijk te zien. Op 4 oktober verschijnt er ook een boek van journalist Jan Brokken.

Bij de onthulling van het monument is vandaag ook Marcel Weyland (91). Twaalf was de tegenwoordig in Sydney woonachtige Weyland toen hij met zijn ouders en twee zussen mede dankzij Zwartendijk wist te ontkomen in Litouwen.

Categorie:

Home » Nieuws » Jan Zwartendijk redde ruim tweeduizend Joden