Joodse bootvluchtelingen – column Awraham Meijers

Deze week is het precies tachtig jaar geleden – 9 november 1938 – dat tijdens de beruchte Kristallnacht in Duitsland circa vierhonderd Joodse burgers door nazi-bendes werden vermoord. Tallozen zijn gemolesteerd. Daarnaast werden veertienhonderd synagogen in brand gestoken en circa 7.500 winkels en bedrijven van Joden vernield. Ook woningen van Joodse burgers, scholen, begraafplaatsen en ziekenhuizen moesten het ontgelden. De (lokale) overheden verboden de brandweer branden te blussen, de Duitse politie greep niet in.
Een paar dagen daarvoor was in Parijs de Duitse diplomaat Ernst Von Rath door de Jood Herschel Grynzpan (1921-1945) doodgeschoten. Aanleiding hiervoor was Grynzpans frustratie over zijn met geweld uit Polen verdreven familie. Gefundenes Fressen voor de nazi’s; een ‘prima’ aanleiding om ‘de’ Joden eens flink de les te lezen.
En zo begon twee dagen later de agressie tegen Joodse burgers. De ongeëvenaarde Jodenhater Joseph Goebbels brulde tijdens een redevoering in het gemeentehuis van München: “Moet ik u vertellen tot welk ras het vuile zwijn behoorde dat deze lage misdaad heeft begaan? Een Jood! Het Jodendom is verantwoordelijk voor de dood van Ernst Von Rath. Wij moeten wraak nemen”.
En die wraak kwam.

Veilig Amerika
Was de Kristallnacht de generale repetitie die moest leiden tot de niet te bevatten genocide die enkele jaren later zou plaatsvinden? Het officiële mandaat voor de genocide die zo’n zes miljoen Joden het leven zou kosten en miljoenen mensen op de vlucht joeg?
In elk geval werd het steeds duidelijker dat Hitler de fysieke uitroeiing van de Joden verkoos boven hun (gedwongen) emigratie, zoals blijkt uit de uitspraak die hij ruim twee maanden later deed tijdens een bijeenkomst in de Reichstag: “Ik geloof dat de Joden het lachen inmiddels is vergaan. Vandaag wil ik opnieuw een profeet zijn: Als het internationale financiële Jodendom binnen en buiten Europa erin zou slagen de naties nogmaals in een oorlog te storten, dan zal dat niet resulteren in de bolsjewisering van de wereld en daarmee de overwinning van de Joden, maar de vernietiging van het Joodse ras in Europa!”
Probeer mij dus alsjeblieft niet wijs te maken dat de ‘beschaafde’ wereld in dat stadium niet wist wat de bedoelingen van Adolf Hitler cum suis waren.
En nu we het toch over de beschaafde (Westerse) wereld van destijds hebben, wil ik vertellen over de tragische lotgevallen van Duitse Joden die een half jaar na de Kristallnacht weg wilden omdat de misdaden van de nazi’s steeds maar toenamen. Per boot naar het veilige Amerika was hun doel. Op 13 mei 1939 vertrok het Duitse passagiersschip St. Louis uit Hamburg met aan boord de 936 joden die het antisemitische nazi-Duitsland wilden ontvluchten. De sluwe nazi’s lieten het schip ongemoeid, aangezien zij dit beschouwden als een propagandastunt. Zij wisten namelijk verdomd goed dat deze Joden nergens terecht zouden kunnen. Voor hen bestond nergens een veilige haven, niet letterlijk en niet figuurlijk.

En de nazi’s maar lachen
De St. Louis voer richting Cuba om daar de passagiers aan land te brengen. Kapitein Gustav Schröder meerde op 27 mei 1939 aan in de haven van Havana, van daar zouden de gedwongen emigranten verder reizen naar de Verenigde Staten. Maar de Cubaanse president Federico Brú weigerde toestemming te geven om aan land te gaan. Voor dertig personen is een uitzondering gemaakt.
Voor kapitein Schröder bestond geen andere optie dan de boeg richting Amerika te wenden, met als bestemming Miami. Op volle zee dwong de Amerikaanse kustwacht het schip tot stoppen, want de VS erkende de Joden niet als vluchtelingen, maar beschouwde hen als ‘gewone’ immigranten. En tja, dan moesten ze dus maar bewijzen dat ze voldoende poen hadden om in Gods own country in hun eigen levensonderhoud te voorzien. Ook moesten ze bewijzen een blanco strafblad te hebben. Aan deze voorwaarden konden de radeloze mensen niet voldoen, want ze moesten immers onvoorbereid huis en haard verlaten. Aan de andere kant van de oceaan stonden de nazi’s te lachen.
In de VS heerste na de economische crisis van de jaren dertig een sterk anti-immigranten ressentiment. President Franklin D. Roosevelt had niet de moed om voor deze vluchtelingen een uitzondering te maken. Ook in andere Amerikaanse havens en in Canada konden de vluchtelingen niet terecht.
Aan de andere kant van de oceaan moesten de nazi’s steeds harder lachen en riepen: ‘Wir haben es geschafft’.

Terug naar Europa
Kapitein Schröder had geen ander alternatief dan terugkeren naar Europa. De vluchtelingen vestigden nu hun hoop op Engeland, waar al eerder Joodse ontheemden waren opgenomen, ook al waren dat slechts enkelen. De gedachte was dat juist dit land, dat volk en regering, moesten inzien dat Joden nergens veilig waren voor de invloed van Hitler.
Terug in Europa bleek dat voor slechts een klein deel van de vluchtelingen van het ‘Schip der verdoemden’ – zoals de St. Louis later als bijnaam zou krijgen – een plek in Groot Brittannië zou zijn. Het land nam er 288 op. Frankrijk 224, België 214 en in Nederland was plek voor 181 ontheemden. Van de 639 ‘passagiers’ die op het Europees continent belandden, zouden er uiteindelijk 254 in de concentratiekampen worden vermoord.

Boek en speelfilm
In 1974 verscheen naar aanleiding van die zwerftocht en de houding van bepaalde landen het boek ‘De reis der verdoemden’, geschreven door de onderzoeksjournalist Gordon Thomas en producent/filmmaker Max Morgan-Witts. Op basis van dat boek is in 1975 een Engelse speelfilm gemaakt (regie: Stuart Rosenberg ) over dit onvoorstelbare avontuur. Inmiddels was het 30 jaar na WOII en toch zou de geschiedenis zich als het ware herhalen. Want het was een schrijnende realiteit dat landen die destijds betrokken waren bij het weigeren van de vluchtelingen nu geen toestemming gaven om filmopnames te maken in hun havens. Uiteindelijk gaf Spanje toestemming om bepaalde scènes in de haven van Barcelona op te nemen.
De film met een internationale sterrencast kreeg drie Oscarnominaties: Voor het beste scenario, voor de beste vrouwelijke bijrol, en de beste muziek. Er waren zes nominaties voor de Globe Awards: De beste vrouwelijke bijrol 2x, beste mannelijke bijrol, beste filmdrama, beste filmmuziek, en beste filmscenario

In 1993 kreeg kapitein Gustav Schröder postuum ‘the Righteous among the Nations’ onderscheiding van Yad Vashem. Zijn schip, de St. Louis, is helaas in 1952 gesloopt. Er varen in onze beschaafde wereld nog steeds boten rond met vluchtelingen.