Nieuwe aanwinst JHM: Amsterdams Machzor

Amsterdams Machzor
JHM

Het Amsterdams Machzor is een uiterst zeldzaam middeleeuws Joods gebedenboek (ca. 1250) en waarschijnlijk het oudst bekende Asjkenazische (Hoogduitse) Joodse handschrift. Zijn naam dankt het aan de stad waar het zich al ruim vier eeuwen bevindt. De geschiedenis van dit dertiende-eeuwse verluchte handschrift heeft alles te maken met de geschiedenis van de Joden in Amsterdam: met de aankomst van de Portugees-Joodse vluchtelingen in het begin van de zeventiende eeuw en met de Hoogduitse Joodse Gemeente die het sinds 1669 bezat.

Sinds de opening van het Joods Historisch Museum in 1932 is dit monumentale manuscript publiek toegankelijk en geëxposeerd in de vaste opstelling van het museum. Vanwege zijn unieke cultuurhistorische en historische betekenis staat het Machzor sinds 1988 op de lijst van de Wet tot behoud van cultuurbezit. Dit zeldzame middeleeuwse Hebreeuwse handschrift bevat de liturgie voor de feestdagen van het Joodse jaar. Met niet minder dan 331 tweezijdig beschreven perkamenten bladen in een kloeke 17e eeuwse leren band (46,5 x 32,5 cm) is het Amsterdams Machzor inderdaad monumentaal. Dat forse formaat geeft aan dat het bedoeld was voor de chazzan (voorzanger) in de synagoge. Zeer bijzonder zíjn de verluchtingen, waaronder de tekens van de dierenriem en een afbeelding van een voorzanger met ‘Jodenhoed’ in de synagoge. Het Amsterdams Machzor behoort daarmee zelfs tot het vroegste type verluchte handschriften. Behalve het Amsterdamse exemplaar zijn er slechts weinig 13e-eeuwse verluchte gebedenboeken bewaard, alle uit Duitsland: daar ontstond ook het gebruik om machzoriem te verluchten.

Voor onderzoekers is het Amsterdams Machzor een van de belangrijkste en het vroegst bekende geïllumineerde feestgebedenboek uit Duitsland. Voor bezoekers van het Joods Historisch Museum is het Machzor een visueel aantrekkelijk object, rijk geïllustreerd, van zeer hoge museale kwaliteit en sinds vier eeuwen representatief voor de Joodse gemeente in Nederland. Bovendien is het Amsterdams Machzor op de hoogste mogelijke kwaliteit integraal gedigitaliseerd. Als het handschrift na gedeelde aankoop in Amsterdam tentoongesteld wordt zal het in Keulen digitaal getoond worden en vice versa. De digitale beelden zullen ook op een eigen website kunnen worden gepresenteerd.

Het nieuwe museum in Keulen, Jüdisches Museum in Archäologischen Quartier Köln, is een Europese partner en een initiatief van een lokale overheid, te weten het Landschaftsverband Rheinland. Het museum in Keulen is de enige andere plaats die net als Amsterdam met de geschiedenis van het handschrift in verband kan worden gebracht. Het handschrift is rond 1250 in Keulen geproduceerd en de rite in het gebedenboek is die van Keulen. Het zal in het nieuwe museum het enige authentieke object uit de middeleeuwen zijn, naast archeologische opgravingen.

Wat maakt dit manuscript nu zo bijzonder? Het is het oudste voorbeeld van een feestgebedenboek volgens de Hoogduitse ritus dat is overgeleverd. Er bestaan geen vroegere. Dit is door verschillende internationale specialisten vastgesteld op grond van de decoratie en de ritus die in het manuscript voorkomen. De tientallen decoraties en afbeeldingen zijn ouder dan die in de andere bekende manuscripten. In die latere manuscripten volgen die een heel duidelijk programma, dat hier nog ontbreekt. Bovendien worden in latere handschriften de menselijke figuren bijna altijd met dierenkoppen afgebeeld, terwijl in het Amsterdams Machzor nog menselijke gezichten voorkomen. Joodse kunstenaars in het Duitse taalgebied probeerden in de middeleeuwen door het gebruik van dierenkoppen problemen met het tweede Bijbelse gebod op het maken van afbeeldingen en het afbeelden van menselijke gestalten te omzeilen. De ouderdom van dit handschrift en de unieke decoraties bepalen voor een belangrijk deel de actuele marktwaarde van het manuscript.

Voor Nederland ligt het grote belang natuurlijk in de eeuwenlange aanwezigheid van het manuscript in Amsterdam, nadat het in 1669 door de beroemde drukker Uri Fayvesh Halevi aan de Joodse gemeente was geschonken om een geschil met die gemeente te beslechten. Het is zelfs niet uit te sluiten dat het handschrift al veel eerder in Nederland was; de drukker Halevi was al de derde generatie van zijn familie die in Amsterdam leefde. Als die veronderstelling juist is, is het manuscript al vanaf de prilste vestiging van de Joden in Nederland hier aanwezig. Deze lange aanwezigheid in Nederland is slechts eenmaal onderbroken, toen de Duitse bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog het Machzor als Joods object confisqueerde en naar Duitsland transporteerde.

Categorie:

Home » Cultuur » Nieuwe aanwinst JHM: Amsterdams Machzor