Stolpersteine-nieuws: van Arnhem tot Oegstgeest en elders

Overal in het land zijn groepen, stichtingen en gemeenten druk in de weer met het leggen van Stolpersteine. In de afgelopen maanden was er daarom weer veel nieuws over struikelstenen. In Bergen op Zoom werden stenen in de grond geslagen voor de Joodse verzetsheld Walter Süskind en zijn familie. De Duitse kunstenaar Gunter Demnig kwam er speciaal voor naar West-Brabant. Ook waren er leggingen in Arnhem, Oegstgeest, Voorburg-Leidschendam, Mook, Drenthe, Zevenaar en Utrecht. In Amersfoort werden ‘herdenkingstenen’ geplaatst.

Het leggen van Stolpersteine kwam na de zomer weer op gang. In Oegstgeest werden er op 24 september zeker negen geplaatst. In het gemeentehuis werd tijdens een ceremonie over de vermoorde Joodse inwoners van weleer verteld, waarna naar hun voormalige woonhuizen werd gelopen om daar de koperen steentjes met namen in de grond te slaan. Zes van de negen stenen zijn voor leden van de familie Pinto. Dit Joodse gezin woonde aan de Regentesselaan 42. Allen werden in Auschwitz vermoord.

Nog meer

Tientallen Joodse Oegstgeestenaren werden in de bange jaren ’40-’45 vermoord. In 2023 werden de eerste struikelstenen voor hen geplaatst en in 2024 opnieuw negen. In de toekomst komen er nog meer bij. De Historische Vereniging Oegstgeest voert daarvoor onderzoek uir. De plaatsing van zes Stolpersteine is momenteel in voorbereiding, aldus het medium Sleutelstad.

Arnhemse stenen

Kort na Oegstgeest was Arnhem aan de beurt. In de Gelderse hoofdstad gingen op 26 september 2024 op zeker 34 plekken stenen de grond in. Joodse nabestaanden wedijveren daar al jaren voor struikelstenen en met succes. In de Broerenstraat werden drie messing steentjes gezet. Dat gebeurde in het bijzijn van scholieren en belangstellenden. Burgemeester Ahmed Marcouch (PvdA) was ook van de partij.

“Als je tijdens een wandeling tegen Stolpersteine aanloopt, dan sta je stil en dan zie je een persoon die er niet meer is. Omdat haat de kans heeft gehad om mensen om wie ze zijn te vernietigen. De zichtbaarheid is heel erg belangrijk, óók omdat we daarmee onze Arnhemmers eren,” aldus Marcouch. In de Broerenstraat werden de stenen aangevraagd door bewoner Han van Schaijk.

Voorburg en Leidschendam

In de gemeente Leidschendam-Voorburg werden op 30 september zeker 43 Stolpersteine voor negentien woningen in de grond geslagen. in totaal werden hier in de Sjoa 234 Joodse bewoners vermoord. De gemeente wil ze voor altijd herdenken. “Het is onze plicht om de namen en verhalen van deze mensen levend te houden, zodat zij nooit worden vergeten,” zei burgemeester Martijn Vroom (CDA).

Met de 43 nieuwe stuikelsteentjes komt het aantal gelegde exemplaren op 186. Het project zal dit jaar worden afgesloten. Hiervoor is gekozen omdat we dan tachtig jaar na de bevrijding leven. Ook komt er een boek uit met de verhalen van de vermoorde Joden uit Leidschendam-Voorburg. Het project is grotendeels in handen van bestuurders en vrijwilligers van de Historische Vereniging Voorburg.

Drentse stenen

Niet alleen in het westen, maar ook in het noorden des lands werden struikelstenen geplaatst. Dat gebeurde in oktober in Hoogeveen, waar steentjes kwamen voor de familie Polak, die in 1942 werd gedeporteerd naar Westerbork en vervolgens in het Oosten te worden vermoord. De stenen liggen voor de deur van het pand aan de Grote Kerkstraat 12. Het zijn er drie. In de zomer werden er al vele in de Hoofdstraat gelegd.

Verderop in Coevorden kwamen eveneens gedenkstenen in de grond. In de Sallandstraat kwamen er vijf ter nagedachtenis van de Joodse familie Prins. In 1942 werd het gezin met drie jonge kinderen afgevoerd naar Westerbork en snel daarna vermoord in Auschwitz, aldus RTV Drenthe. In de Molenstraat kwamen er drie stenen voor het gezin Kropveld en in de Friesestraat kwamen er vier voor een ander gezin met dezelfde achternaam.

Süskind

In het West-Brabantse stadje Bergen op Zoom werden op 22 oktober ook Stolpersteine in de stoep gelegd. Hier was niemand minder dan Gunter Demnig aanwezig, de Duitse kunstenaar die het concept in 1992 bedacht en sindsdien overal in Europa langsgaat om ze in de grond te slaan. Hij wordt een dagje ouder en daarom komt hij alleen op specifieke gelegenheden. De Hans Kerstenstichting had hem gevraagd te komen.

Demnig kwam naar de Brabanders om stenen te leggen voor de Joodse verzetsheld Walter Süskind en zijn vrouw, dochtertje, moeder en schoonmoeder. Ze woonden vanaf 1938 in Bergen op Zoom, nadat hij in Duitsland was ontslagen omdat hij Joods was. In 1942 verhuisde de familie onder dwang van de bezetter naar Amsterdam, waar Süskund vele Joodse kinderen uit de Hollandsche Schouwburg wist te redden.

Zevenaar

Voor David, Julia, Wieke, Alie en Jopie Rosenberg zijn in Zevenaar op 24 oktober Stolpersteine gelegd. Allen werden afgevoerd en in 1943 in Sobibor vermoord. Bij waar ooit hun woning aan de Grietstraat stond, in het centrum van het stadje in de Liemers, ligt nu een steen in de grond. Het onderzoek dat aan het project vooraf ging was in handen van de Cultuurhistorische Vereniging Zevenaar (CVZ).

Tegen De Gelderlander zei onderzoeker Willem Franck dat het soms een hele puzzel is om te leggen. Dat komt omdat huizen in het centrum van Zevenaar later zijn vervangen voor nieuwbouw. Niet alleen de vermoorde Joden, maar ook hun huizen moeten ‘gevonden’ worden. Ook hier was Gunter Demnig van de partij om de plechtigheid van het slaan van de stenen uit te voeren. Tachtig Joden uit Zevenaar zijn vermoord. Voorlopig zijn ze daar nog niet klaar met leggen. In Tolkamer is een gedenkteken voor een Joods gezin.

Pauze in Amersfoort voorbij

Na een pauze van zeker vijf jaar werden op vrijdag 8 oktober weer ‘herdenkingsstenen’ voor vermoorde Joden in Amersfoort gelegd. Herdenkingsstenen zijn geen Stolpersteine: het gaat om stoeptegels met een granieten glazuurlaag waarin de namen van de slachtoffers gekerfd staan. Vaak kiezen gemeenten voor dergelijke oplossingen als de wachtlijst voor echte struikelstenen te lang is of de prijs te hoog wordt bevonden.

In Amersfoort kregen Salomon Cohensius, Estella Oppenheimer, Werner Sonnenfeld en Izak de Groot een herdenkingssteen in de stoep voor hun voormalige woning. Het leggen van deze stoeptegels begon tien jaar geleden en vond voor het laatst plaats in 2019. Toen brak de pandemie uit en kwam er behoorlijk de klad in. Nu is het project weer op het goede pad beland.

Laatste steentjes

Het Noord-Limburgse dorp Mook heeft sinds 15 november Stolpersteine voor alle Joden die in de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord. Voor het huis aan De Hove 13-15 kwamen twee stenen. Hier woonde het gezin Jacobsohn samen met hun oma. Zij werden Auschwitz en Buchenwald vermoord. Hun familieleden Gustav Witting (69) en Selma Witting (66) woonden verderop (Rijksweg 128) en werden in Sobibor vermoord.

Burgemeester Inge van Dijk was tijdens de grote legdag een van de sprekers, evenals Jaap Ruiter, de kleinzoon van twee van de slachtoffers. Hij stelde met Nico van Kessel van het Erfgoedplatform Mook en Middelaar een boekje samen waarin de levens van de leden van de familie Jacobsohn worden beschreven. De publicatie is uitgedeeld aan de aanwezigen.

Stenen in de Domstad

In Utrecht zijn er weer een paar struikelstenen bij gekomen. Op zaterdag 30 november werden ze gezet in de Justus van Effenstraat, achter het voormalige Academisch Ziekenhuis. In totaal telt de Domstad nu 223 Stolpersteine. In deze wijk hebben in de Tweede Wereldoorlog naar schatting 250 Joodse burgers gewoond. Dat is ongeveer een-achtste van alle Joden in Utrecht van toen.

Op nummer een in deze straat verbleven in de bange jaren ’40-’45 ongeveer dertig Joden in een pension. Thomas van Gaalen werkt als promotieonderzoeker geschiedenis aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Hij sprak op de gelegenheid en vertelde af te stammen van Holocaustslachtoffers uit Amsterdam. Zodoende ging hij speuren naar het verleden en zo kwamen deze verhalen op zijn pad. Lees het hele verhaal van Van Gaalen hier.