Zoektocht naar een verloren koffie- en theeservies in Joods Groningen

Hieronder leest u het verhaal van het mysterie rondom een koffie- en theeservies dat in 1942 in bewaring gegeven was door een familie Gans uit Delfzijl, aan mevr. Tjaaktje Boven-Maarhuis uit die plaats. Het zou weer opgehaald worden als de eigenaren terug zouden keren uit Amsterdam waar zij, gedwongen door de bezetters, naartoe moesten verhuizen. U begrijpt natuurlijk wel dat deze nooit teruggekeerd zijn.

Door Regina Philip

Servies mee

Mevrouw Kea Kral, dochter van Tjaaktje Boven-Maarhuis, had na het overlijden van haar moeder het servies mee naar huis genomen, het was door haar nooit uitgepakt, maar zorgvuldig bewaard. Op zich is dit bewonderenswaardig, zeker als men bedenkt dat veel zogenaamde ‘bewariërs’ van Joodse spullen deze nooit meer teruggegeven hebben aan Joden die terugkwamen of hun nabestaanden. Kea Kral heeft het servies later wel uitgepakt en vervolgens in een kastje gezet. Inmiddels heeft zij een hoge leeftijd bereikt en wilde, de in haar ogen, ereschuld van haar moeder toch nog proberen te voldoen. Op zoek naar inlichtingen over mogelijke nabestaanden kwam zij terecht bij Lisa Goffau van het Joods Museum in Amsterdam.

Gans

Vervolgens kreeg ik, Regina Philip, op 13 december 2022 een e-mail van Lisa Goffau die mijn naam tegengekomen was op de website van Joods Monument op de pagina van Samuel Gans en zijn gezin. Zij vroeg mij of ik familie was van Samuel Gans en zijn vrouw Frouktje Alexander Andries van Dam, eventueel kennis had van andere nabestaanden én of zij mijn contactgegevens door mocht geven aan Kea Kral. Hierop kon ik antwoorden dat Frouktje een nicht van mij was (volle nicht van mijn grootmoeder) en dat ik akkoord ging met het delen van mijn contactgegevens.

Fysieke problemen

Vervolgens was er enkele malen een zeer prettig telefonisch contact tussen mijzelf en Kea Kral. Ondertussen was ik ook op zoek gegaan naar mogelijke andere nabestaanden naast mijn eigen familielijn, helaas heb ik die niet kunnen vinden. Door wederzijdse fysieke problemen kon ik op 26 april 2023 pas op bezoek gaan bij Kea Kral en zouden we (dacht ik) verder bepalen of ik wel of niet in aanmerking kwam voor het servies.

Even slikken

De avond voor mijn bezoek belde Kea mij op met de vraag of ik er wel rekening mee had gehouden dat ik het servies gelijk mee moest nemen? Dat was even slikken, ik moest vanuit Krimpen aan den IJssel met het OV naar Amsterdam op en neer reizen. Gauw heb ik de volgende dag een koffer en grote rugtas gepakt en ben op pad gegaan. De persoonlijke ontmoeting met Kea Kral was erg hartelijk en tijdens de nodige kopjes koffie kreeg ik het verhaal te horen rondom het servies.

Rugtas

Helaas was Kea in de oorlogsjaren nog een kind en had niet veel herinneringen meer aan de eigenaren van het servies. Na een gezellige middag ben ik met het servies stevig ingepakt in de koffer en rugtas huiswaarts gekeerd. Dankbaar dat dankzij mevrouw Tjaaktje Boven-Maarhuis en later haar dochter Kea, wij voor het eerst een tastbare herinnering in handen hadden van één van de vele familieleden die vermoord zijn tijdens de Sjoa.

Delfzijl

Om er zeker van te zijn dat ik me alles wat Kea mij vertelde zou herinneren, had ik tijdens mijn bezoek de gesprekken met haar opgenomen, uiteraard met haar toestemming. Kea herinnerde zich dat het om een echtpaar Gans uit Delfzijl ging, verder stonden de naam Simon en de Waterstraat haar nog levendig bij en dat er een winkel was. Mijn aangetrouwde neef heette echter Samuel, zijn vader was wel een Simon Gans maar zijn ouders waren al ver voor de oorlog overleden. De twijfel sloeg dan ook toe of dit servies wel aan mijn nicht Frouktje en haar man Samuel toebehoord had.

Groninger Archieven

Voor men mij gevonden had, werd ervan uitgegaan dat de eigenaren één van de leden van de familie Gans moesten zijn met een porseleinwinkel en ik ben met dat gegeven verder gaan onderzoeken. Samuel Gans had een winkel in antiek en porselein. Maar onder de naam S. Gans waren meerdere bedrijven in Delfzijl geregistreerd in het Handelsregister. Daarnaast was er nog een kleinzoon genaamd Simon met een porseleinwinkel. Deze was echter ongehuwd en viel daardoor af. Dat werd dus een reisje naar de Groninger Archieven om daar de handelsregisterdossiers te kopiëren en onderzoeken. De uitkomsten van dit onderzoek zijn hier te vinden.

Goudsmit

De dochters uit de familie Gans vielen af omdat die na hun huwelijk de achternaam van hun echtgenoten hadden aangenomen. Dit betekende dat het in principe van ieder van de vijf zonen uit het gezin van Simon Gans en Gelle Goudsmid kon zijn geweest. Welke? Dat was voor mij niet met zekerheid vast te stellen. Een stuk Joods erfgoed in mijn bezit houden waarvan niet honderd procent zeker is of ik daadwerkelijk de rechtmatige erfgename ben was voor mij uitgesloten. Wat was wijsheid?

Joods Museum

In overleg met alle betrokkenen werd besloten dat het dan naar het Joods Museum in Amsterdam zou gaan tot… ik op 4 mei 2023 het verhaal vertelde aan Marcel Wichgers van de synagoge in de Folkingestraat in Groningen. Volgens hem zou het servies een mooie aanvulling zijn voor de museale collectie van de synagoge. Zelf dacht ik dat deze daar waarschijnlijk geen plaats voor had, maar desondanks werd Annet van der Meer, de curator van de synagoge ingelicht. Er volgde weer overleg met alle betrokken partijen waarna iedereen het er over eens was dat het eerder in Groningen thuishoorde dan in Amsterdam.

Aanvullende informatie

De afspraak was dat het servies op 4 juli 2023 door mij, mede namens Kea die zelf niet kon komen, overhandigd zou worden aan de Synagoge Groningen. Een voorlopig contract werd opgesteld met het verhaal achter het servies voor zover op dat moment bekend en per email aan mij verzonden ter inzage. Kort na het opstellen van dit contract kreeg ik echter voor het eerst een telefoontje van de broer van Kea, Martin Boven, hij wilde graag bij de overdracht aanwezig zijn. Ook had hij aanvullende informatie die op de valreep ineens duidelijk maakte wie de uiteindelijke eigenaar van het servies geweest was.

Schoenmakerskistje

Het bleek te zijn geweest van Simon Gans en zijn vrouw Wilhelmina Meijer. Simon was een zoon van Lion Gans en Sientje de Vries, hij woonde voor zijn huwelijk met zijn ouders in de Waterstraat. Dit alles kwam overeen met de herinneringen van Kea! Er was ook een schoenmakerskistje van hem in bewaring gegeven, maar dat is in 2022 helaas verloren gegaan in een brand. Doordat er vanaf het begin uitgegaan was van een porseleinwinkel en Simon in schoenen handelde had ik hem over het hoofd gezien als mogelijke eigenaar. Pas later kwam ik tot de logische conclusie dat dit servies een emotionele waarde gehad moet hebben en dat het daarom in bewaring gegeven was. Een servies uit de voorraad van een winkel zou dit niet hebben. De focus op een porseleinwinkel was achteraf gezien dan ook verkeerd.

Overhandiging

Op 4 juli 2023 is het servies overhandigd aan Geert Volders van de synagoge en nu officieel een stuk Joods erfgoed dat bewaard zal blijven in de collectie van de Synagoge Groningen. Het zal daar ter zijner tijd af en toe te zien zijn in wisselexposities en mogelijk ook van tijd tot tijd getoond worden in andere musea en tentoonstellingen. Een betere plek had het naar mijn idee niet kunnen krijgen met dank aan alle hier genoemde betrokkenen. In de toekomst zal ik u via Joods Groningen op de hoogte houden waar en wanneer u het servies kunt zien.

Dit artikel verscheen eerder op de site van Joods Groningen